Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 56]

Een dwarse diplomaat
Leven en werk van J.P. graaf van Limburg Stirum
Paul van der Steen

Edelman met negentiende-eeuwse achtergrond en leefwereld staat vooraan bij de grote ontwikkelingen van de twintigste eeuw, zoals de vooraankondigingen van de dekolonisatie en de Tweede Wereldoorlog. Dat is in een notendop het levensverhaal van Johan Paul graaf van Limburg Stirum (1873-1948). Twee onderzoekers gingen aan de slag met de biografie, die hij zelf niet gewild heeft.

Hij werd genoemd. Zijn naam viel. Het ministerschap van Buitenlandse Zaken heeft Johan Paul (John voor intimi) graaf van Limburg Stirum echter nooit geambieerd. Inhoudelijk had hij het ambt best aangedurfd, maar hij was allerminst geschikt voor het politieke bedrijf. De edelman was bang dat hij ‘de neiging niet zou kunnen weerstaan om de kerels [lees: de Tweede Kamerleden] aan den uitgang van de vergaderzaal op te wachten en hun een verzoling te geven’.

Van Limburg Stirum koos voor een carrière in de diplomatie. In zijn dagen moest een kandidaat voor zo'n loopbaan geld meebrengen. Geen probleem voor de graaf. Zijn omvangrijke vermogen kon het best verdragen dat er zo nu en dan op moest worden ingeteerd om een gezantschap draaiende te houden. Uiteindelijk groeide hij uit tot Nederlands meest vooraanstaande gezant van het interbellum. Van Limburg Stirum was werkzaam in Rome (1900), Constantinopel (1904-1908), Peking (1912-1914), Stockholm (1914-1916), Caïro (1922-1924), Berlijn (1927-1937) en Londen (1937-1939). Hij zat daardoor dicht op de neergang van het Ottomaanse Rijk, de angstvallig bewaakte Nederlandse neutraliteit, de opkomst van het nationaal-socialisme en het voorspel tot de Tweede Wereldoorlog. Tussendoor mocht Van Limburg Stirum zich vijf jaar lang, tussen 1916 en 1921, als gouverneur-generaal de hoogste vertegenwoordiger van hare majesteit de koningin in de Indische archipel noemen.

De paleizen in en rond Batavia droegen de sporen van de Hollandse kruideniersmentaliteit. Het op hoogte gelegen Buitenzorg

[p. 57]

vonden de Van Limburg Stirums hoog, hol en ongezellig. De stoffering was ‘van een ongepaste eenvoud en ten deele van een grove wansmaak. [...] Waarlijk, men zou in een pension te Ellecom ternauwernood genoegen [...] nemen met zulke meubels die in een klein burgerlijke woning misschien op hun plaats zouden zijn. [...] Gelukkig heb ik ten minste mijn eigen zilver meegebracht en behoef dus niet langer te eten met vorken waarvan de eene tand korter is dan de andere!’ Over het paleis in Batavia was de gouverneur-generaal niks positiever: ‘[...] ongenoeglijker woning dan die kan men zich niet denken, gezwegen nog van de schandelijk slechte [...] verlichting. Hoe 't mogelijk is dat mijn voorgangers zich daarmede hebben tevreden gesteld is mij een raadsel.’

De nieuwe onderkoning maakte, het wekt na deze woorden geen verwondering, werk van de herinrichting van de paleizen en de bijbehorende tuinen. Hij hechtte veel waarde aan de representatieve kant van zijn taak. De antirevolutionaire voorman Hendrik Colijn schatte later dat Van Limburg Stirum zo'n ton aan guldens van zijn tijd had toegelegd op zijn Indische jaren. Met dat geld verkregen de gouverneur-generaal en zijn inner circle wel enige grandeur, al bleef het in vergelijking met de pracht en praal van het hofleven in Brits-Indië provinciaals behelpen.

Een roode wind

Zowel diplomaten als landvoogden zijn er tot nu toe bekaaid vanaf gekomen in de Nederlandse biografietraditie. Alleen dat maakt van J.P. Graaf van Limburg Stirum 1873-1948. Tegendraads landvoogd en diplomaat een belangwekkend boek. De twee

Gouverneur-generaal J.P. graaf van Limburg Stirum op werkbezoek in Nederlands-Indië

auteurs verdeelden de taken: Bob de Graaff, hoogleraar aan de universiteiten van Utrecht en Leiden, wierp zich op de gezant Van Limburg Stirum, terwijl Elsbeth Locher-Scholten, universitair hoofddocent in Utrecht, met haar specialiteit Nederlands-Indië, in de wereld van de onderkoning dook. Tot hinderlijke cesuren in het boek heeft dat niet geleid. De Graaffs deel gaat vrijwel naadloos over in dat van Locher-Scholten, waarna eerstgenoemde de draad in 1921 weer oppakt.

Dat de opdracht voor deze biografie van de door Van Limburg Stirum zelf opgerichte Stichting IJsselvliedt kwam, weerhoudt het biografenduo niet van het geven van een kritisch portret van hun hoofdpersoon. Het bestaande beeld van de onderkoning in de Oost en diplomaat in de historiografie gaat voor een belangrijk deel op de helling.

Het klopt dat toen Van Limburg Stirum na vijf jaar als gouverneur-generaal van Nederlands-Indië vertrok, het unieke feit zich voordeed dat de geletterden uit de inheemse bevolking verzochten om zijn ambtsverlenging. Het afscheid van de kolonie in maart 1921 was zo ontroerend dat de graaf zich, nog voordat de boot uit het zicht van

[p. 58]

de haven verdween, zichtbaar ontroerd terugtrok van het dek. Het droeg bij aan het mythische imago van de landvoogd en zijn beleid.

Even bepalend daarbij was zijn optreden tijdens de roerige novemberdagen van 1918. Revoluties, volksopstanden of - zoals in Nederland - opruiende taal van een sociaal-democratische leider, zorgden voor een turbulent klimaat. In het Rijk van Insulinde maakten gebeurtenissen (hongersnoden, Spaanse griep) maar vooral geruchten de autoriteiten ook zenuwachtig. Van Limburg Stirum, die van nature neigde naar pessimisme, besloot met een rede te komen die de gemoederen tot rust moest brengen. Er woei ‘een sterke roode wind over Indië’, maar toch bleef deze Novemberverklaring tamelijk vaag. Van een koerswijziging was geen sprake. De contouren van een toekomst waarin de inlanders meer autonomie zouden krijgen, hadden ook anderen al eens geschetst. Wel drong Van Limburg Stirum aan op versnelling van het tempo van de hervormingen, overigens zonder een concreet tijdpad aan te geven. Als Nederlands gezant in Berlijn berichtte hij op 31 januari 1933 aan Den Haag: ‘De sprong is gewaagd: Hitler verwierf het kanselierschap dat de President hem in Augustus en November nog weigerde. [...] Water en vuur zitten samen in de regeering, de socialist Hitler met Papen en Hugenberg; hoe het zal gaan en wie de baas zal blijken? [...] Van de nationaal-socialisten is er geen 1/2% dat denkt, en daarvan denkt de helft verkeerd; de massa is begoocheld door den psychopatischen leider en verwacht van hem de gelukzaligheid van het Derde Rijk. Hoe hij die brengt, gaat hen niet aan.’

Van Limburg Stirum maakte zich vanaf het allereerste begin geen enkele illusie over de nazi's. Over ‘het menneke’ Hitler was hij dubbel: ‘Hitler is geen nul; dat woord past niet op een man die millioenen kan bezielen, al heeft men zelf geenerlei dunk van zijn capaciteit als staatsman.’ De gezant zou volgens getuigen wel al in 1932 hebben voorspeld dat het aan de macht brengen van de Oostenrijker zou uitdraaien op een nieuwe wereldoorlog, waarbij Nederland waarschijnlijk niet buiten schot zou blijven. Dat verscheidene historici de analyses van de diplomaat het predikaat ‘scherpzinnig’ hebben gegeven, vindt het biografenduo onterecht. De oordelen van de gezant werden voor een deel ingegeven door de afstandelijke blik van een graaf die hoofdschuddend naar het gedrag van de massa keek. De aanhang van de nsdap deed hij af als ‘malcontenten’, ‘schooiers’ en ‘gepeupel’. Heel lang scheerde hij nationaal-socialisme en bolsjewisme over één kam. Diepgang was uiterst schaars in de politieke rapportages van Van Limburg Stirum. Dat ze opvielen lag aan de treffende stijl en de scherpe typeringen, en vooral aan de zwakke analyses van collegadiplomaten, stellen De Graaff en Locher-Scholten. ‘In het land der blinden is het niet moeilijk koning te worden.’

Dwars en out of touch

Terecht noemen De Graaff en Locher-Scholten ‘het drama van de vernietigde papieren een constante in dit boek’. Hun hoofdpersoon bepaalde bij testament dat na zijn dood persoonlijke papieren en dagboeken moesten worden vernietigd. Zo geschiedde.

Het biografenduo heeft zich daardoor niet laten ontmoedigen. In de wetenschap dat zij het aantrekkelijkste bronnenmateriaal

[p. 59]

nooit onder ogen zouden krijgen, begonnen ze aan de reconstructie van een lange loopbaan. Ze deden, zoals ze het zelf omschreven in het vorige nummer van Biografie Bulletin, een poging om Van Limburg Stirum alsnog ‘in te halen’. Met hun handicap in gedachten hebben ze die klus op bewonderenswaardige wijze geklaard. Bij vrijwel alle standplaatsen van hun onderwerp weten ze met kenschetsen van de belangrijkste problemen van dat moment en sfeertekeningen van het leefmilieu van de hoofdpersoon, de lezer mee te slepen naar de meest exotische oorden. Aardig is ook de wijze waarop ze de beperkingen van de diplomatie in de eerste helft van de vorige eeuw inzichtelijk maken: reizen waren nog ondernemingen, waardoor de onderlinge contacten tussen bewindslieden van Buitenlandse Zaken beperkt waren en vertegenwoordigers over de grens op hun post vaak in een uiterst klein kringetje ronddraaiden. Zo was de ambassadewijk in Peking een luxe enclave in een volstrekt vreemde wereld, om het woord ‘gezantengetto’ maar niet te gebruiken.

Tegelijkertijd weten De Graaff en Locher-Scholten de mens Van Limburg Stirum tot leven te wekken. Maar juist daarom blijft het knagen. Was de man naar voren gekomen als een gortdroge pennenlikker, dan was met het verbranden en versnipperen van allerhande bescheiden best te leven geweest. De graaf was echter een felle en uitgesproken persoonlijkheid. Dwars en enigszins out of touch met zijn tijd, is het beeld dat oprijst uit de overlevering en de bronnen die De Graaff en Locher-Scholten wel hebben kunnen aanboren. Zoals hij de aandrang voelde om de parlementariërs van zijn tijd ‘een verzoling’ te geven, zo moet hij in het vernietigde archiefmateriaal onverbloemd en ongezouten zijn mening hebben gegeven over zijn tijd en tijdgenoten. Waren die schatten nog beschikbaar geweest, dan had deze interessante en gedegen biografie helemaal als een avonturenroman gelezen.

Bob de Graaff en Elsbeth Locher-Scholten, J.P. Graaf van Limburg Stirum 1873-1948. Tegendraads landvoogd en diplomaat (Waanders, Zwolle 2007)