Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 52]

‘Als in een droom zal ik door het leven gaan’
De innerlijke wereld van Hans Lodeizen
Hein Aalders

‘De voorlichter’ der Vijftigers noemde Simon Vinkenoog de jonggestorven dichter Hans Lodeizen (1924-1950). Koen Hilberdink maakt duidelijk dat Lodeizen meer in zijn eigen droomwereld leefde dan in het gezelschap van zijn collegaschrijvers en -dichters. Vinkenoogs epitaaf slaat dus meer op Lodeizens werk dan op diens sociale leven. Maar welke rol speelt het oeuvre van Lodeizen in de huidige literatuur? Die vraag lijkt in het onderzoek naar Lodeizens leven op de achtergrond te zijn geraakt.

Op het omslag prijkt het gevoelige gezicht van Hans Lodeizen. De vormgever heeft zich een typografisch grapje veroorloofd door het groen van de belettering voort te zetten in de ogen van de dichter. Diens groene kattenogen lichten op in het verder zwart-witte omslag. Dat is gek, want in het boek lezen we over de aantrekkelijkheid van Lodeizens helder blauwe ogen. Voor het merendeel der lezers, die Lodeizen niet persoonlijk gekend hebben en het beeld van de adolescente dichter van vlak na de oorlog alleen uit zwart-witfoto's hebben kunnen reconstrueren, is dat niet zo vreemd. Maar voor wie hem nog gekend hebben moet de blik op het omslag van de nieuwe biografie een merkwaardige gewaarwording hebben veroorzaakt. Het is alsof vormgever/uitgever/biograaf een subtiele knipoog geven: dit is niet de echte Hans Lodeizen, maar een interpretatie.

De biografie zelf stelt niet teleur. Het is een adequate beschrijving van het korte leven van deze in een beschermd milieu opgegroeide, kwetsbare en ook wat kleurloze jongeman, die eigenlijk bij toeval en vooral na zijn vroege dood - door leukemie - en door toedoen van anderen zou uitgroeien tot ‘de voorlichter’ van de Vijftigers, aldus Vinkenoog.

Terecht staat Hilberdink uitvoerig stil bij vader Guus Lodeizen, een selfmade man, afkomstig uit een eenvoudig geslacht van Friese ambachtslieden, die het schopte van onderwijzer - voor zijn stand toen het hoogst haalbare - tot geslaagd en welgesteld entrepreneur van de vermaarde Rotterdamse rederij en handelsmaatschappij

[p. 53]

Wm. H. Müller & Co. Onder zijn leiding wist Müller & Co. niet alleen de wereldcrisis van de jaren dertig uit de vorige eeuw te weerstaan, maar ook op slinkse wijze profijt te trekken uit de Duitse bezetting een aantal jaren later. Vader Guus was het toonbeeld van de ‘fikser’ - met hard werken en doorzettingsvermogen bereikt men z'n doel. Zijn succes in het maatschappelijk leven vertaalde zich in een luxe villa in Wassenaar en een huwelijk met de beeldschone actrice Greta Gijswijt (die natuurlijk haar carrière opzegde om die van haar man ten dienste te staan) met wie hij vier kinderen kreeg, van wie Hans de tweede was.

Hans was in veel het tegendeel van zijn vader. Op school blonk hij niet uit; hij haalde met moeite zijn gymnasiumdiploma en kon alleen dankzij bemiddeling van zijn gefortuneerde vader in de Verenigde Staten biologie gaan studeren. Overigens een vak, dat hij na lang dubben gekozen had en dat ook na een paar jaar studie niet de juiste levensvervulling voor hem bleek. ‘Mijn vader is zó verschillend van mij dat ik hem in 't geheim om zijn insensiviteit haat. Aan de andere kant geeft hij mij hierdoor weer schuldgevoelens, want hij is zo goed voor mij,’ noteerde Hans in 1949 in zijn dagboek - een van de persoonlijke documenten waar Hilberdink als eerste inzage in kreeg.

Het moet een onmogelijk dilemma voor Hans zijn geweest: te ervaren dat zijn vader zijn indolentie en gevoelige opstelling in het leven verfoeide en aan de andere kant te beseffen dat hij in alles afhankelijk van hem was: de bezorgde en strenge vader die hem achter de vodden zat, de financier van zijn studie, de leverancier van tijdelijke baantjes, de invloedrijke burger die zijn zoon uit de gevangenis wist te krijgen en zelfs medefinancier was van diens literaire debuut, Het innerlijk behang (1950). In die bundel staan verschillende verzen waarin de dichter zichtbaar lijdt onder het afkeurend oog van de vader: ‘ben ik nu werkelijk zo slecht / als mijn vader zegt...?’, gevolgd door de aangehaalde uitspraak: ‘“wat jij me al niet in mijn leven / hebt aangedaan kan ik niet vergeten”’.

Daar kwam nog bij dat Hans homoseksueel was. Toen hij er eindelijk mee voor de dag kwam - Hilberdink schetst Lodeizens coming out zorgvuldig en met veel gevoel voor de sociale context - waren zijn ouders geschokt. Toch leidde dat niet tot een verwijdering. Integendeel, ze bekommerden zich met nog grotere ijver dan daarvoor om hun gevallen zoon. Ook die gedifferentieerde kijk van de ouders op hun zoon laat Hilberdink zorgvuldig zien.

In het beschermde milieu waarin Hans opgroeide voelde hij zich overigens zeer thuis. Hij vertoonde geen enkele neiging te revolteren tegen zijn ouders en de gefortuneerde welstand die hij genoot. Hans genoot van de voorrechten die aan dat leven verbonden waren: de vakanties in Italië, de concertbezoeken, de tennislessen in Wassenaar, het dure college in Amherst, de nachtclubs met cocktails en avondkleding in New York. Dit alles vond hij vanzelfsprekend en zijn onverschilligheid en dédain voor de Nederlandse politiek in het bijzonder en de ontwikkelingen in de wereld in het algemeen geven hem, net als zijn vader, het cachet van een reactionair.

In zijn ijver om aan te tonen hoe welgesteld de familie Lodeizen was, gaat Hilberdink wel eens te ver, zoals bij deze bewering: ‘Van de [Nederlandse Entomologische] Vereniging waren veel welgestelden lid, want alleen zij konden het zich permitteren

[p. 54]

urenlang de bewegingen van mieren te observeren.’

Anders dan zijn vader, die met beide benen in de werkelijkheid van het bedrijfsleven stond, leefde Hans in een droomwereld. Van jongs af aan had hij zich geïnteresseerd voor de leefwereld der mieren. Als kleine onderzoeker had hij urenlang in de tuin de verrichtingen van deze insecten bekeken en opgeschreven. Uit deze fascinatie werd later de keuze voor biologie geboren, een keuze die echter niet op biologische, maar eerder op fenomenologische motieven was gebaseerd. Ook door deze verkeerde inschatting faalde Hans in zijn studie.

Een ander voorbeeld van de droomwereld waarin Lodeizen verkeerde is de manier waarop hij omging met literatuur. Zijn favoriete boeken waren die van de surrealisten Éluard, Aragon en Crével. Hij hield ook van de schilderijen van Dalí. Wat de Nederlandse literatuur betreft waren zijn lichtpijlers geen tijdgenoten, maar oude dichters als Boutens en Bloem. Zelden las hij een literair tijdschrift. Hij sprak geen letterkundige collega's. Paul Rodenko, die als essayist een voorhoederol speelde in het literaire klimaat, frequenteerde hetzelfde café in Den Haag als Lodeizen, maar tot een kennismaking kwam het niet.

In zijn droomwereld mijmerde Lodeizen over mislukte relaties met jongens en warme landen als Marokko. Hilberdink heeft deze fictionele werkelijkheid voor Hans mooi uit laten komen in de hoofdstuktitels: citaten van Lodeizen die getuigen van zijn vlucht uit de werkelijkheid, als ‘De luxe van de heersende klasse’, ‘Gouden geheimen in het zand’, ‘Deze wereld is niet de echte’ en ‘Kuren à la Don Juan’.

Verbazen

‘De werkelijkheid verwerp ik. Dan mogen de psychologen deze behoefte om de werkelijkheid te negeren als “pueriel”, iets voor puberteitsjaren vinden, wie zal er bepalen of de volwassenheid belangrijker is dan de adolescentie? Voor mij is het alleen mogelijk dit leven te aanvaarden als een droom. Ik geef geen donder om de werkelijkheid, en als in een droom zal ik door het leven gaan,’ schrijft de destijds 25-jarige Lodeizen in zijn dagboek. Het blijkt een sleutelpassage in het oeuvre. Hans bezoekt verschillende psychiaters, die hem willen genezen van z'n homoseksualiteit. Maar de gesprekken werpen hem nog meer op zichzelf terug.

In deze tijd krijgt hij waarschijnlijk ook de ziekte waaraan hij een jaar later zal sterven. Fysieke pijn heeft hij nog niet, maar hij is wel steeds vaker vermoeid. In zijn dagboek beginnen de doodsgedachten op te spelen: ‘Ik heb er schoon genoeg van. In dit jaar zal ik de grootste verandering laten gebeuren, al is het ten koste van mijn leven en dat van anderen. Ik heb genoeg van alles. Ik wil volgend jaar om deze tijd dood zijn.’ Hans heeft dan nog maar een halfjaar te leven. In het voorjaar van 1950 volgt een ziekenhuisopname. Zijn ouders worden op de hoogte gesteld van de ongeneeslijke ziekte, hijzelf mag het niet weten. Roekeloze plannen doemen op in zijn hoofd: ‘In Barcelona word ik misschien door een grote dronken neger doodgestoken met een mes. Wat een heerlijke dood! Want veel langer leven, daar heb ik geen zin in; het is net goed zo. Ik zal in elk geval geen onvoorzichtigheid voorbij laten gaan. Je kunt nog beter in de gevangenis zitten dan in het ziekenhuis.’

Een onvoorzichtigheid had hem een jaar eerder inderdaad in de gevangenis doen be-

[p. 55]

landen. Hij had een jongen van zestien jaar opgepikt en was tijdens het vrijen in het Haagse Bos door de politie op heterdaad betrapt. Opnieuw stak zijn vader hem de gehate maar helpende hand toe. Dankzij zijn bemiddeling, mag verondersteld worden, en met hulp van de jurist Harro Bouman, ontkwam Hans aan een wisse gevangenisstraf.

Hilberdink heeft in zijn biografie van Lodeizen twee thema's uit het leven van zijn onderwerp in het bijzonder beschreven: diens homoseksualiteit en diens verhouding met vader Guus Lodeizen. Dat is een goede methode geweest, die veel van het karakter van Lodeizen heeft blootgelegd. Dat zijn poëzie daar een beetje het slachtoffer van is geworden, is een punt dat aandacht verdient. Hilberdink is er onvoldoende in geslaagd Lodeizens verzen te duiden in relatie tot deze twee thema's. Natuurlijk, hij citeert die gedichten die rechtstreeks verwijzen naar de relatie tussen Hans Lodeizen en zijn vader. Ook de gedichten die een min of meer homoseksuele lading hebben haalt Hilberdink veelvuldig aan. Maar hij verzuimt de betekenis te geven die deze gedichten hebben in Lodeizens hele oeuvre. Het gevaar bestaat dat zo de indruk wordt gewekt dat Lodeizen vooral een dichter is van homoseksuele verzen. Ook ontbreekt in Hans Lodeizen. Biografie een interpretatie van de betekenis van Lodeizen als dichter in zijn tijd en daarna. Welke waarde moeten we hem vandaag als dichter nog toekennen? Lodeizen, wiens poëzie pas in de laatste twee jaar van zijn leven reliëf kreeg, heeft altijd jonge mensen aangesproken: typische adolescentenpoëzie schreef hij. Maar rechtvaardigt dat zijn status als wegbereider der Vijftigers? De manier waarop zijn poëzie totstandkwam - Hilberdink beschrijft hoe Lodeizen achteloos verschillende versies aan zijn zussen ter keuze voorlegde - getuigt niet van een dwingende noodzaak.

Het lijkt een steeds moeilijker wordende opgaaf voor Hilberdink: hoe meer hij over het leven van de schrijver te weten komt en vertelt, hoe verder hij verwijderd raakt van diens oeuvre. Het blijft daarom onontbeerlijk om na de lezing van deze nuchtere biografie opnieuw het werk van Lodeizen te lezen en je te verbazen over de afwisseling van geëxalteerde en getourmenteerde jongelingsverzen, en verstilde gevoelspoëzie in direct sprekende beelden en klare spreektaal.

Koen Hilberdink, Hans Lodeizen. Biografie (Amsterdam, G.A. van Oorschot, Amsterdam 2007)