Biografie Bulletin. Jaargang 18

[p. 30]

Hoe psychologen zichzelf portretteren
Vier banden Psychologie in Selbstdarstellungen
Pieter J. van Strien

Als het om wetenschappers gaat, lijken vooral de grote natuurwetenschappelijke ontdekkers en vernieuwers voor biografieën in aanmerking te komen. De biografieën van psychologen en andere ‘gammawetenschappers’ vullen hoogstens enkele schappen in een doorsnee boekenkast. Ten onrechte, meent Pieter van Strien.

Op het terrein van ‘de ziel’ worden eerder, en meer, biografieën gewijd aan psychiaters en stichters van nieuwe therapeutische richtingen als Freud, Jung, Rogers en Erik Erikson, dan aan puur wetenschappelijke onderzoekers. Nu is een leven voor de wetenschap in de regel minder kleurrijk dan dat van een grondlegger van een school of een methode, en meestal lijkt er ook minder eer te behalen aan het leggen van verbanden tussen persoon en werk. Wetenschappelijke inzichten worden immers geacht zich vanuit eerdere inzichten te ontwikkelen en de weg van het onderzoek lijkt grotendeels te worden gedicteerd door al gegeven methodologische regels. Vakgenoten zijn vaak wel geïnteresseerd in de manier waarop een coryfee in de eigen wetenschap heeft geleefd en gewerkt, maar daarbuiten valt er niet veel belangstelling te verwachten.

Er zijn echter kamergeleerden die wel degelijk een boeiend leven hebben geleid. Bovendien blijkt er vaak een sterker innerlijk verband te bestaan tussen leven en denken dan op het eerste gezicht voor mogelijk wordt gehouden. Ook bij natuurwetenschappelijke ontdekkers kunnen dergelijke verbanden worden getraceerd.

Als biografieën van psychologen ontbreken, beschikken we dikwijls wel over autobiografieën of autobiografische opstellen, soms ook in de vorm van biografische interviews. In autobiografieën ligt de nadruk vooral op datgene waar de auteurs trots op zijn: hun werk. In biografische interviews komt er meestal meer van de persoon naar voren. Maar alleen een onafhankelijk biograaf kan dieper doordringen in de motieven en emoties van zijn of haar onderwerp, als er tenminste voldoende materiaal aanwezig is. Terwijl kunstenaars er vaak wel op

[p. 31]

zijn bedacht het nodige voor het nageslacht te bewaren, willen de meeste wetenschapsbeoefenaars liever in hun werk voortleven. Daarom is het van groot belang hen te bewegen de materiële sporen van hun denken onderzoekwerk te bewaren en inzicht te geven in de ontwikkeling van hun denkbeelden.

Het Archief en Documentatiecentrum van de Nederlandse Psychologie (adnp) werd in 1992 opgericht teneinde voor de geschiedenis van het vak relevant historisch materiaal voor ondergang te behoeden. Daaronder vallen niet alleen tests en voor onderzoek gebruikte apparaten, maar ook de schriftelijke neerslag van het werk van prominente vakbeoefenaars. Voor de opslag van dit materiaal is een regeling getroffen met het Rijksarchief in de provincie Groningen. Een vestiging van het adnp aan de Universiteit Utrecht is in voorbereiding. Het adnp heeft zijn doelgebied inmiddels uitgebreid tot de pedagogiek.

In 2006 verzocht het adnp een aantal emeritus-hoogleraren psychologie in Nederland hun eigen loopbaan te beschrijven. In eerste instantie gaat de intentie van het adnp niet verder dan elektronische publicatie.

De Nederlandse psychologen zijn bezig met een inhaalslag. Internationaal gezien was het autobiografische opstel al langer een bekend gegeven. Vanaf 1921 verschenen in Duitsland verschillende banden met Selbstdarstellungen van filosofen, waarvan velen ook psycholoog waren. De Verenigde Staten volgden met de reeks A History of Psychology in Autobiography. In Frankrijk verscheen in 1992 de bundel Psychologues de langage Française, samengesteld door F. Parrot en M. Richelle. Dit soort bundels stijgt uit boven de levensgeschiedenis van afzonderlijke vakbeoefenaars, omdat ze een beeld geven van een bepaald tijdperk; niet alleen op wetenschappelijk, maar ook op maatschappelijk gebied. Wie een groepsfoto van een gezelschap uit de negentiende eeuw bekijkt, krijgt niet alleen een beeld van een verzameling individuen, maar ook van de tijd waarin de foto werd genomen, door kleding, lichaamshouding en gelaatsuitdrukking. Hetzelfde geldt voor autobiografische opstellen. Dit blijkt uit de vier bundels Psychologie in Selbstdarstellungen die in Duitsland zijn verschenen.

Wisseling van de wacht

Initiatiefnemers van Psychologie in Selbstdarstellungen waren de psycholoog Ludwig Pongratz en zijn collega's Werner Traxel en Ernst Wehner. Hun eerste bundel verscheen in 1972. Dertien rond 1900 geboren psychologen uit Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland berichten hierin over hun leven en werk. In deze reeks zijn inmiddels vier banden verschenen. De generatie die in deel iv van de Selbstdarstellungen aan de beurt is, heeft als kind de opkomst van het naziregime meegemaakt, inclusief het verplicht lidmaatschap van de Hitlerjugend. Sommigen hebben als jonge soldaat dienstgedaan, en maakten tijdens de krijgsgevangenschap via de kampbibliotheek voor het eerst kennis met het vak psychologie. Anderen vertellen hoe de door de bezetters geïnitieerde culturele activiteiten en de bibliotheek van het Amerikahaus hun horizon verbreedde. Daar stuitten ze op boeken die van invloed waren op hun keuze voor de studie psychologie vanuit een empirische invalshoek.

Tot midden jaren zestig van de vorige eeuw lag het lot van de academische psychologie

[p. 32]

in Duitsland in handen van hoogleraren die voor of in de Eerste Wereldoorlog waren geboren. Als partijleden uit overtuiging of opportunisme, hadden zij het vacuüm opgevuld dat na het vertrek van hun Joodse collega's was ontstaan. De meerderheid hing een verstehende psychologie aan, waarin veel aandacht bestond voor uitdrukkingsverschijnselen en typologische stelsels - zij het haastig ontdaan van racistische bijmengsels uit de nazitijd. Belastende passages in leerboeken uit die tijd had men zorgvuldig doorgestreept. Na de Tweede Wereldoorlog hadden de meesten de draad weer opgepakt waar ze tijdens de oorlog was afgebroken. Veel ruimte voor divergentie was er niet, want tot aan het begin van de jaren zestig had elke universiteit maar één ordinarius psychologie - zestien in totaal voor heel West-Duitsland. Hun plaatselijk alleenvertoningsrecht werd alleen doorbroken door min of meer obligate gastdocentschappen en gastcolleges van Noord-Amerikaanse hoogleraren.

In de jaren zestig, toen de generatie die in deel iv aan het woord is het toneel betrad, vond de definitieve wisseling van de wacht plaats. In die tijd maakte de psychologie een enorme expansie door, wat tot de instelling van tal van nieuwe leerstoelen leidde naast, of in plaats van de voorheen als goden heersende centrale ordinarii. Velen van de nieuw benoemden hadden op dat moment al enige tijd in Amerika doorgebracht.

In 1968 deed zich een vulkanische uitbarsting voor in het Duitse academische landschap, veel heftiger dan het Nederlandse studentenprotest. De lavastroom bereikte de psychologenwereld op het congres van de Deutsche Gesellschaft für Psychologie (DGfPs) in Tübingen, in september 1968. Dat was het begin van de ‘lange mars door de instituties’ van radicale studenten en medewerkers, die hoogleraren van hun macht beroofden. De gastheer, DGfPs-president Rudolf Bergius, is de klap nooit meer te boven gekomen. Verschillende auteurs in de bundel geven uitdrukking aan hun frustratie, die soms aanleiding vormde uit te zien naar een rustiger plaats aan een andere universiteit. Sommigen lukte het alleen dankzij middelen uit andere geldstromen onderzoek te blijven doen. In Berlijn, waar het het heetst aan toeging, werd er naast het bestaande instituut een apart instituut voor Kritische Psychologie opgericht, waarvan Klaus Holzkamp het middelpunt vormde. Helaas bevat de bundel vanwege zijn voortijdige dood geen Selbstdarstellung van hem.

Een apart verhaal vormt de psychologie achter het ‘IJzeren Gordijn’. Het levensbericht van Friedhart Klix, bezetter van de centrale leerstoel aan de Oost-Berlijnse Humboldt Universität, geeft een spannend en soms onthutsend beeld van de manoeuvreerkunst die nodig was om als zoon van een zelfstandige (dus kapitalistische) boer te kunnen studeren, vervolgens een weg te vinden binnen het politieke mijnenveld en, eenmaal gearriveerd, voor het vak de gewenste erkenning te krijgen en internationale aansluiting te zoeken. De universiteiten in de nieuwe Bundesländer hebben na de Wende een grote schoonmaak gekend. Verschillende auteurs in de bundel berichten over hun aandeel in de visitatie van de psychologische instituten aldaar.

De persoon achter het werk

Wat komen we dankzij de groepsportretten te weten over de relatie tussen persoon en

[p. 33]

werk? Wat dit betreft stelt deel iv teleur. Helmut Lück vertelt in het woord vooraf dat vele auteurs hun bijdrage hebben moeten inkorten om in het door de uitgever gestelde bestek te passen. Maar ook de opvatting dat het werk belangrijker is dan de persoon, zoals die de afgelopen vijftig jaar werd gehuldigd, zal een rol hebben gespeeld. In het begin van de twintigste eeuw kende het vak nog een sterk persoonsgebonden opdeling in scholen, waarbij charismatische leiders hun stempel zetten op de psychologie die onder hun leiding werd beoefend. Deze situatie duurde voort tot kort na de Tweede Wereldoorlog. Wie in München studeerde, trof daar een heel andere psychologie aan dan bijvoorbeeld in Berlijn of Wenen. Ook waar de ordinarii met dezelfde onderwerpen bezig waren, werden deze op verschillende manieren benaderd. Dit betekende dat hun studenten uiteenlopende introducties in hetzelfde vak kregen. Dit veranderde toen die zelf aan het roer kwamen te staan. Zij wilden de wetenschap juist op een zo zakelijke en onpersoonlijk mogelijke manier beoefenen. Bovendien vond er met het herstel van de internationale aansluiting, naast een convergentie in de methodiek, een duidelijke diversificatie plaats in de onderwerpen waarmee eenzelfde hoogleraar zich bezighield. Het is opmerkelijk hoe breed de thematiek is waarmee de auteurs van de bundel zich in de loop van hun carrière hebben beziggehouden. Velen van hen kunnen met recht generalist worden genoemd. Vanwege de verscheidenheid in thematiek komt een deel van de Selbstdarstellungen niet uit boven een aangeklede cv. Toch komen de personen zelf hier en daar om de hoek kijken, vooral waar het om de keuze voor de studie psychologie gaat. Duidelijke biografische determinanten om de keuze en aanpak van onderzoeksvragen komen echter slechts bij enkele auteurs naar voren. Een van hen trekt, met een knipoog naar Freud, een parallel tussen zijn onafhankelijkheidsstrijd met zijn leermeester Albert Wellek en het geestelijk gevecht dat hij met zijn antroposofisch ingestelde vader had moeten voeren om een eigen denkwijze door te zetten. Soms waren het ideologisch-politieke omstandigheden die iemand in een bepaalde richting leidden, zoals bij psychologen uit de voormalige ddr. Voor Ursula Lehr, de enige vrouw in het boek, speelde het moederschap een rol bij haar keuze voor de ontwikkelingspsychologie. Haar engagement leidde tot een zesjarig ministerschap voor Jugend, Familie, Frauen und Gesundheit van 1988 tot 1994.

IJdelheid

Interessant is de inhoudsanalyse die Lothar Laux en enkele andere leerlingen van de Bonnse ontwikkelingspsycholoog Hans Thomae over de eerste drie bundels autobiografieën hebben verricht volgens door Thomae opgestelde persoonlijkheidpsychologische categorieën.

Wat de inhoudelijke kant van de zelfbeschrijvingen betreft staan de intellectuele prestaties voorop. Wat daarbij in het oog springt is de neiging ook aan belastende situaties een positieve draai te geven. Daarnaast is er aandacht voor het leggen en onderhouden van sociale contacten en betrokkenheid bij het wel en wee van personen in de omgeving. Uitspraken over het lijdelijk ondergaan van de situatie en op hun beloop laten van de dingen komen, zoals te verwachten was, zelden voor.

Ook wat de vorm van de zelfpresentatie be-

[p. 34]

treft staat het direct of indirect laten uitkomen van de eigen competentie voorop, gevolgd door het noemen van groten in het vak in wier invloedssfeer men heeft vertoefd. In veel mindere mate gaat men in op eigen zwakke punten en ondervonden moeilijkheden. Blijkens een ‘clusteranalyse’ van de vormen van zelfpresentatie stelt een meerderheid de eigen prestaties en competentie en die van de groep waartoe men behoort voorop. Hoewel de auteurs zich ervoor hoeden het zo te noemen, vormt ijdelheid duidelijk een prominente factor in de zelfpresentaties. Slechts een klein aantal legt de nadruk op de individuele zingeving en de motieven achter het eigen werk. Reflecties op persoonlijke ervaringen die de eigen levensloop - en met name de keuze voor psychologie - hebben bepaald, werden maar in een deel van de autobiografieën aangetroffen. Dat geldt ook voor uitspraken over de houding en principes waarmee men het leven tegemoettreedt en, meer algemeen, over het zich blootgeven als persoon.

Met hun inhoudsanalyse willen de auteurs van het artikel de these van Thomae onderstrepen dat autobiografieën niet alleen idiografisch (aan de hand van individuele kenmerken) maar ook nomothetisch (volgens algemene regels) kunnen worden benaderd. Toch zullen uitkomsten als deze pas echt gaan spreken wanneer ook autobiografieën van vertegenwoordigers van andere beroepsgroepen op dezelfde manier worden bestudeerd, zodat vergelijking tussen verschillende disciplines mogelijk wordt.

De Duitse psychologenstudies laten zien dat ook biografieën van wetenschappers de moeite waard zijn, zowel op individueel als op groepsniveau. Wel hadden de autobiografen meer aandacht kunnen besteden aan hun persoonlijke ervaringen in relatie tot de door hen geleverde bijdragen aan het vak. De voor de Nederlandse vakgenoten beoogde elektronische publicatie kan gelukkig dieper inzicht bieden in de relatie tussen persoon en werk.

Literatuur

Helmut E. Lück, Psychologie in Selbstdarstellungen iv (Lengerich, Pabst 2004)

Ludwig J. Pongratz, Werner Traxel, & Ernst G. Wehner (Hrsg.) Psychologie in Selbstdarstellungen (Bern, Huber 1972)

Ludwig J. Pongratz, Werner Traxel, & Ernst G. Wehner (Hrsg.), Psychologie in Selbstdarstellungen ii (Bern, Huber 1979)

Pieter J. van Strien, ‘De genese van wetenschappelijke ideeën: de biograaf als wetenschapspsycholoog’, in: Nederlands Tijdschrift voor de Psychologie, 6 (2006) 14-23

Pieter J. van Strien, ‘De intieme kant van wetenschap’, in: De Psycholoog, 42 (2007) 9-15

Pieter J. van Strien, ‘Psychobiografisch wetenschapsonderzoek op zoek naar de genese van ideeën’, in: J. Dane & H. Renders (Red.), Biografie & Psychologie (pp. 66-84) (Amsterdam, Boom 2007)

Ernst G. Wehner (Hrsg.), Psychologie in Selbstdarstellungen iii (Bern, Huber 1992)

Met dank aan dr. Jacques Dane, prof. dr. W.K.B. Hofstee en prof. dr. J. Renders.