Biografie Bulletin. Jaargang 17

[p. 77]

De biografie stijgt boven het individuele uit
Christian von Zimmermann over de ethische aspecten van de biografie
Monica Soeting

Christian von Zimmermann is hoogleraar aan de Universiteit van Bern. In 2006 publiceerde hij Biographische Anthropologie, waarin hij betoogt dat de biografie een eigen, ethisch en antropologisch genre is, dat losstaat van de geschiedschrijving en de literatuur. Een gesprek over de biografie als hulpmiddel bij de opvoeding van de mondige burger, en de biografiek als wetenschap.

Christian von Zimmermann is het schoolvoorbeeld van een Europese wetenschapper. Hij studeerde Duitse, Spaanse en Portugese taal- en letterkunde en psychologie in Osnabrück, Kiel, Santiago de Compostela en Heidelberg. Nadat hij in 2006 een meer dan vijfhonderd bladzijden tellende boek over biografische antropologie publiceerde, kreeg hij een aanstelling als hoogleraar aan de Universiteit van Bern. Hij geeft gastcolleges in Keulen, Göttingen en in Finland. En hoewel zijn leerstoel in Bern ondergebracht is bij de Faculteit Germanistik, richt hij zich het liefst op de studie van biografieën. ‘Biografieën’, zegt hij, ‘zijn veel internationaler dan romans of geschiedenisboeken, die zich meer tot een bepaalde regio beperken’. En als Von Zimmerman één ding wil, dan is het duidelijk maken dat de biografie een zelfstandig genre is, met een eigen, internationaal wetenschapsgebied. ‘Als je de biografie steeds maar weer bij de literatuur of de geschiedenis wilt onderbrengen of, zoals in Nederland Jan Romein dat deed, de biografie als een tussenvorm van literatuur en geschiedenis beschouwt, dan ga je voorbij aan de traditie van de westerse biografie, die bij Plutarchus begint en een eigen geschiedenis, en dus een heel eigen onderzoeksgebied kent.’

In het centrum van dat onderzoeksgebied, zegt Von Zimmermann, staan noch de literaire, noch de historische aspecten van een biografie. Waar het in de biografiek om gaat is het onderzoek naar normen en waarden die biografen in de loop van de tijd hebben verwoord. Voor Von Zimmermann staat de ethiek van de biografie centraal.

Met ethiek bedoelt Von Zimmermann niet de regels waaraan een biograaf zich moet

[p. 78]

Christian von Zimmermann

houden. Ethiek staat voor hem op één lijn met antropologie. ‘Als ik het over de ethiek van de biografie heb, dan heb ik het over de voorbeeldfunctie van levensbeschrijvingen. In een biografie wordt een bepaald leven gepresenteerd als een verhaal waar de lezer zich op kan oriënteren. Zo worden biografieën van wetenschappers meestal geschreven als oriëntatie voor toekomstige wetenschappers. In die zin kun je spreken van een samenhang tussen ethiek en antropologie. In de ethiek en antropologie worden mensen bestudeerd in zowel normatieve als descriptieve vorm - dat gaat hand in hand. Het interessante is dat achterliggende normen en waarden van biografieën steeds veranderen. In de vroegmoderne tijd was het doel van biografieën mensen op het juiste christelijke pad te brengen. Veel biografieën uit die tijd verschenen in de vorm van protestantse necrologieën waarin de christelijke identiteit van de overledene werd benadrukt, en zo bevestigen deze biografische geschriften een bepaalde christelijke norm. Latere biografieën waren veel opener van opzet en richtten zich veel meer op de problemen waarmee de gebiografeerde zich in zijn of haar leven geconfronteerd zag.

Als ik het over ethiek heb, heb ik het dus over een breed begrip. Het gaat mij om de fundamenten waarop een sociale groep is gebouwd, over de gedragsnormen van een samenleving en de overdracht van idealen. In die zin heb ik biografieën in de context van het nationaal-socialisme onderzocht. De biografie van Ulrich von Hütten [een humanist uit de vijftiende eeuw, de vermeende eerste “rijksridder”, ms] diende als voorbeeld voor jonge soldaten aan het front; zij werden via deze biografie opgeroepen zich met een bepaalde volksgemeenschap te identificeren. Maar andere biografieën uit die tijd werden, om bij het thema volksgemeenschap te blijven, juist weer geschreven in het kader van de liberalisering van de samenleving.

Te weinig mensen beseffen dat biografieën deel uitmaken van het veranderingsproces zoals dat in de Europese samenleving heeft plaatsgevonden. Biografieën zijn belangrijk voor de opvoeding van mensen tot mondige burgers, die verantwoordelijk zijn voor hun eigen levens. Zwitserland is wat dat betreft een mooi voorbeeld, omdat daar de staat zelf biografieën als hulpmiddel heeft gebruikt.’

Bedoelt u daarmee biografieën van politici of nationale helden?

‘Ik heb het over de nieuwe helden van de negentiende eeuw: ingenieurs en ondernemers, maar ook schrijvers als Gottfried Keller of schilders als Arnold Böcklin. Zo ver-

[p. 79]

scheen aan het begin van de twintigste eeuw in Zwitserland het boek Schweizer eigener Kraft! waarin aan de hand van levenslopen voorbeelden werden aangereikt aan jongemannen, die als zelfstandig handelende mensen hun leven gestalte moesten geven. Op die manier zouden die een waardevolle bijdrage kunnen leveren aan de samenleving. Dat boek was een soort belijdeniscadeau van de staat - de bedoeling was dat ouders dat aan hun zonen gaven als ze meerderjarig werden, of bij vergelijkbare belangrijke gebeurtenissen. Er bestond ook een vrouwelijk pendant, met de titel Die Schweizer Frau.’

Dat waren natuurlijk behoorlijk normatieve boeken.

‘Ja, de ethische functie van dergelijke biografieën is uiteraard ondubbelzinnig. Toch was er ruimte voor verschillende ontwikkelingsmogelijkheden, ook al ging men er vanuit dat alleen ongetrouwde vrouwen en weduwen betaald werk deden en dat getrouwde vrouwen hun mannen ondersteunden. Getrouwde vrouwen werden geacht zich in de schaduw van hun echtgenoten te ontwikkelen. Maar ook als we naar academisch georiënteerde biografieën kijken, of naar romanachtige biografieën, dan zie je altijd dat het ethische aspect een belangrijk onderdeel is. In biografieën wordt altijd van een ideaal mensbeeld uitgegaan. Dat geldt uiteraard niet voor modernere biografieën waarin een leven niet als een gesloten proces wordt gezien. Maar zolang er geprobeerd wordt een leven weer te geven als in een roman - met een duidelijk begin, een problematisch midden en een einde - is er altijd sprake van een ethische component.’

Maar hoe zit het nu precies met het antropologische aspect van de biografie?

‘Het een bestaat niet zonder het ander. In de biografie is het ethische zelfs ondergeschikt aan het antropologische. Dat is geen bewuste keuze van de biograaf - alle biografen schrijven tegen een achtergrond van de geschiedenis van hun cultuur. Toch houdt iedere biograaf zich bezig met de vraag in hoeverre mensen hun leven zelf kunnen vormgeven - is het individu slechts een speelbal van de geschiedenis, of wordt de geschiedenis door de mens bepaald; hoe groot is de invloed van het lichaam en van het bewustzijn, en welke rol spelen erfelijkheid, afkomst, religie, nationaliteit bij het inrichten van je leven? De ideeën over individualiteit en vrijheid van handelen ontwikkelen zich natuurlijk binnen de geschiedenis. Als je als biograaf uitgaat van een biologisch mensbeeld dat beïnvloed is door de erfelijkheidstheorieën uit de negentiende eeuw, dan concentreer je je op de jeugdervaringen van je onderwerp.

Alle ontwikkelingen binnen antropologische disciplines, de geneeskunde, de psychologie, de psychopathologie en de psychiatrie, vind je op de een of andere manier in de biografie terug. Aan de ene kant omdat al deze ontwikkelingen ook altijd vakbiografieën hebben voortgebracht biografieën die als casestudies van allerlei psychische aandoeningen voor een professioneel publiek zijn geschreven - en aan de andere kant omdat al die ontwikkelingen ook hun weg hebben gevonden in algemene biografieën.

Ik probeer dergelijke ontwikkelingen in kaart te brengen. Als je biografieën in volgorde van verschijning leest, zie je dat die zich altijd op een bepaald mensbeeld rich-

[p. 80]

ten. Biografieën worden altijd binnen een historische context geschreven.’

Terug naar de ethiek. Britse biografen als Michael Hollroyd verstaan onder biografische ethiek de plicht om bepaalde mensenlevens aan de vergetelheid te ontrukken. Richard Holmes heeft het over de rol die de biografie speelt bij het ontwikkelen van het empathisch vermogen. Spelen dergelijke motieven in zijn werk ook een rol?

‘Tja - dat gaat toch eigenlijk meer over de ethos van de biograaf, en dat is een lastige vraag. Een collega uit Wenen, Susanne Hochreiter, stelt dat je van biografen eigenlijk alleen kunt eisen dat ze zich op de vorm van een gesprek oriënteren. Dat wil zeggen dat de biograaf de stem van de gebiografeerde intact laat en in de biografie opneemt, zelfs als je niet helemaal begrijpt wat de gebiografeerde precies bedoelt.

Ikzelf vind het belangrijk dat biografen laten zien dat het leven dat ze beschrijven nooit alleen maar individueel is. Dat is niets nieuws, Peter Handke heeft dat in het verhaal ‘Wunschloses Unglück’ ook al zo geformuleerd. Je moet je lezer niet opzadelen met de naakte feiten en de strikt individuele ervaringen van een leven. De meest intieme details kunnen van algemeen belang zijn. Zo heeft Stefan Zweig in zijn biografie van Marie Antoinette laten zien dat het seksuele leven van het Franse koningspaar van groot belang is geweest voor de historische ontwikkelingen in Europa. Emil Ludwig heeft in Wilhelm der Zweite duidelijk gemaakt welke invloed de lichamelijke handicap van keizer Wilhelm ii op de geschiedenis heeft gehad. Dat kan de ethos van een biograaf zijn: dat je privégegevens beschrijft in de context van de geschiedenis. Maar ik wil daar onmiddellijk aan toevoegen dat ik fenomenen beschrijf - ik denk historisch, ik zou me nooit aanmatigen regels voor biografen op te stellen.

Wat vindt u van de biografie van Marie Antoinette door Antonia Fraser? Zij heeft een duidelijk ethisch motief: ze wil de geschiedschrijving corrigeren en zo de naam van de Franse koningin zuiveren.

‘Ik zou het interessanter vinden om het boek van Fraser niet te vergelijken met andere biografieën van Marie Antoinette, maar met de verhalen over het tragische leven van Lady Diana. Ik denk dat je dan tot de conclusie komt dat die allemaal over de macht van instituties gaan en over de levens van individuen binnen bepaalde machtstructuren. Dat zegt veel meer over onze blik op de maatschappij en de concrete werkelijkheid dan over Marie Antoinette en Lady Diana.

Dat alles neemt niet weg dat ik geloof dat biografieën niet alleen normen bevestigen, maar ook nieuwe normen bepalen. Een belangrijke opgave van biografieën kan zijn de canonisering van bepaalde mensen. Biografieën kunnen de canon herdefiniëren door bepaalde levens te deconstrueren en nieuwe namen aan de canon toe te voegen. Aan de andere kant gaat het in de biografie uiteindelijk niet om het individuele. De biografie legitimeert zich omdat ze boven het individuele uitstijgt en omdat ze een bepaalde functie heeft voor de lezer. Neem een biografie van Angela Merkel. Natuurlijk gaat het daarin om haar leven en haar politieke ideeën. Maar een biografie van Merkel is ook altijd een biografie van de Wiedervereinigung, dat kan niet anders.’

Von Zimmermann is wetenschapper. Vindt hij dat je op een biografie moet kunnen promoveren? En aan welke criteria zou

[p. 81]

een biografie dan moeten voldoen?

Von Zimmermann lacht en gaat verzitten. ‘U wilt me steeds maar weer in de hoek van de praktijk duwen,’ werpt hij tegen. Maar hij wil een poging wagen. ‘Ik ken iemand die haar scriptie in de vorm van een populaire biografie van Goethe heeft geschreven en dat heel goed heeft gedaan. Maar een proefschrift moet kennis overdragen, en een biografie heeft veeleer de functie iets duidelijk te maken, iets boven tafel te halen. Dat zou met elkaar in conflict kunnen raken.

Ik vind het veel boeiender om na te denken over de vraag hoe je de biografie een plaats kunt geven binnen de wetenschap. Ik zou het interessant vinden als er aan de universiteiten masteropleidingen worden ingevoerd, die zich niet bezighouden met de praktijk van het biograferen, maar met onderzoek naar de geschiedenis van de biografie. Dat zou een geweldig interdisciplinair vakgebied kunnen opleveren. Wat dat betreft moet mij van het hart dat er, voor zover ik weet, nergens een biografiearchief bestaat. Dat kun je domweg nergens vinden! Ik heb voor mijn onderzoek diverse antiquariaten moeten plunderen. Er is geen enkele bibliotheek die een aparte verzameling biografieën heeft. Als je een wetenschappelijke studie over de biografie wilt opzetten, is het inrichten van een archief een eerste voorwaarde.

Hoe zo'n masteropleiding eruit zou moeten zien? Ik zou studenten de verschillende biografieën van bepaalde mensen laten vergelijken, maar ik zou ze geen biografieën laten schrijven. Ik begeleid momenteel een proefschrift over pathografieën van Schiller - op dat soort onderzoek zou ik de nadruk leggen. En dan zou ik benadrukken dat de biografie geen historiografisch, maar een ethisch genre is. De ontwikkeling die de biografie in de moderne tijd heeft doorgemaakt, is niet te danken aan de historische wetenschappen of aan de ontwikkeling van de belletrie. De biografie heeft haar huidige positie te danken aan de ontwikkeling binnen de antropologie. Dat geldt voor alle biografieën, ook voor die van politici en schrijvers. In de negentiende eeuw begon de geschiedwetenschap het belang van de menselijke ontwikkeling voor de geschiedenis te ontkennen. De biografie is in dat gat gesprongen en heeft het antropologische aspect opgeëist. De biografie is een zelfstandige discipline. Dat is waar het mij om gaat.’

Literatuur

Christian van Zimmermann, Biographische Anthropologie. Menschenbilder in Lebensgeschichtlicher Darstellung (1830-1940). (Walter de Gruyter, Berlijn/New York 2006)