Biografie Bulletin. Jaargang 17

[p. 53]

Een moderne middeleeuwer
Biografie van Pierre Cuypers
Eva Rovers

Het Centraal Station van Amsterdam en het Rijksmuseum zijn iconen van de negentiende-eeuwse Nederlandse bouwkunst. Beide gebouwen werden tot in detail ontworpen door Pierre Cuypers, een begaafde, gedreven, enthousiasmerende en bovenal rooms-katholieke architect. In Pierre Cuypers. Architect probeert Wies van Leeuwen een antwoord te vinden op de vraag hoe een gewone Roermondse jongen kon uitgroeien tot een van Nederlands grootste architecten.

Het is direct duidelijk dat dit boek met liefde voor het onderwerp is gemaakt. Leven en werk van Cuypers zijn in een prachtige uitgave gevat, gelardeerd met haarscherpe reproducties van bouwtekeningen, ornamenten en bestaande of inmiddels afgebroken gebouwen en hun interieurs. Van Leeuwen is duidelijk een groot bewonderaar van Cuypers, een bewonderaar die zelfs na jaren onderzoek telkens weer verrast wordt door de architect en diens ruimtelijke oplossingen. Door leven en werk te beschrijven wil hij proberen te doorgronden hoe Cuypers de architect kon worden die gecanoniseerd is tot de grondlegger van de Nederlandse bouwkunst van de twintigste eeuw.

Van Leeuwen benadert Cuypers vanuit een aantal thema's. In het eerste thema, ‘relaties’, introduceert hij de architect als netwerker, een imagobouwer die zijn naam onsterfelijk wilde maken en daarvoor van jongs af aan op zoek was naar contacten die hem hogerop konden brengen. Zo was het niet de Prix d'Exellence die hem na zijn afstuderen aan de Antwerpse academie van beeldende kunsten aan zijn eerste betrek king hielp - als stadsarchitect van Roermond - maar een oude schoolvriend. Via zijn eerste collega's leerde hij rond 1850 de Franse restauratiearchitect Eugène Viollet-le-Duc kennen. Behalve een gevierd architect en restaurateur van middeleeuwse gebouwen, was Viollet-le-Duc ook vermaard om zijn theoretische verhandelingen waar in hij pleitte voor een bouwkunst waarvan de vorm voortkwam uit de constructie ‘Toute forme qui n'est pas indiquée par la

[p. 54]

construction doit rejetée’, zoals Cuypers het samenvatte. Dat was een visie waar hij zich geheel mee kon verenigen en waarvan zijn complete oeuvre de praktische uitwerking is.

Via klerikale vrienden kwam Cuypers in contact met de handelaar in kerktextiel François Stoltzenberg, met wie hij in 1852 een atelier oprichtte dat was gespecialiseerd in christelijke beeldhouwkunst, kerkschilderingen en kerkmeubelen. Een gelukkig besluit, want een jaar later nam door de rehabilitatie van de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland de vraag naar de bouw en inrichting van kerken een grote vlucht. Cuypers trok al snel de leiding binnen de firma naar zich toe en ontpopte zich als een strenge, maar inspirerende kunstenaar-ondernemer. Bovendien zorgde hij persoonlijk voor de acquisitie. Hij reisde binnen- en buitenland af om bouwpastoors te overtuigen van de kwaliteit zijn werk.

Cuypers gestaag groeiende netwerk bracht hem in contact met de Amsterdamse rooms-katholieke ondernemer en schrijver Jozef Alberdingk Thijm. De twee mannen geloofden heilig in het ‘redelijke’ bouwen. Volgens hen moest de bouw van kerken de menselijke redelijkheid aanspreken; de constructie mocht getoond worden en onnodige of de bouwstructuur verhullende decoraties waren uit den boze. Bovendien was het essentieel dat een kerk eenheid ademde - gebouw en interieur moesten met elkaar in harmonie zijn. Daarom wilde Cuypers ook altijd het altaar, de beelden en andere interieuronderdelen ontwerpen en ze in zijn eigen atelier produceren. Dat was een mooi, maar vaak budgetoverschrijdend principe. Het ideaal van deze wijze van bouwen lag volgens Cuypers en Thijm in de dertiende-eeuwse gotiek. De Nederlandse geestelijkheid had aanvankelijk weinig op met hun moreelfilosofische opvattingen en behield haar voorkeur voor degelijke en vooral betaalbare kerken. Door zijn pleidooien voor een neogotische bouwkunst te illustreren met behulp van het werk van Cuypers wist Thijm dit geleidelijk te veranderen. Bovendien fungeerden zijn publicaties als pr-machine avant la lettre voor de architect.

Ook in Cuypers persoonlijke leven was Thijm van grote invloed: in 1858 trouwde de bouwmeester met Thijms jongere zus Nenny. Voor Cuypers, die uit een eenvoudig Limburgs gezin stamde, betekende het huwelijk met een dame uit de Amsterdamse egoede kringen een flinke stap omhoog op de sociale ladder. Goede vriend of niet, Nenny's oudere broer liet zich goed informeren over Cuypers achtergrond en financiële situatie voordat hij zijn toestemming gaf. Zijn zorgen zouden overbodig blijken, want met Cuypers loopbaan ging het steeds beter en ook in moreel opzicht was er niets op hem aan te merken. Zelfs de zelfontworpen meubelstukken die hij zijn vrouw cadeau gaf, waren uitdrukking van zijn rooms-katholieke geloofsbesef: ze waren versierd met religieuze schilderingen waarin hij hen beide had afgebeeld tussen de portretten van verschillende heiligen.

Thijm gaf Cuypers vooral in rooms-katholieke kring bekendheid, maar de jurist Victor de Stuers tilde de faam van de architect naar een landelijk niveau. Als hoofd van het nieuwe departement Kunst en Wetenschappen benoemde hij Cuypers in 1874 tot Rijksadviseur en vervolgens tot Architect der Rijksgebouwen. Met Cuypers als adviseur wilde De Stuers het nationale erfgoed behouden en de bouwkunst van de ‘rooms-katholieke’ middeleeuwen een pro-

[p. 55]

minentere plek geven in de Nederlandse geschiedschrijving. Het is niet verwonderlijk dat de groeiende invloed van Cuypers op de Nederlandse architectuur en de rol die Thijm en De Stuers hierin speelden tot kritiek leidden. In de pers werden de drie heren regelmatig voorgesteld als een ‘katholiek trio dat de natie terugvoert naar de donkere middeleeuwen’.

Het netwerk dat Cuypers in de loop der jaren zorgvuldig opbouwde, bracht hem dus zowel op zakelijk, artistiek, persoonlijk, religieus én politiek gebied vooruit. Maar of het hier werkelijk om een bewuste strategie ging, zoals Van Leeuwen meerdere malen poneert, blijft onduidelijk. Dat Cuypers' netwerk aanzienlijk was, staat buiten kijf; de drijfveren die er aan ten grondslag liggen, worden echter niet of nauwelijks onderbouwd. Mede hierdoor blijft Cuypers een flat character.

Bouwlust

Hoewel Cuypers' huidige faam grotendeels te danken is aan het Rijksmuseum en het Centraal Station van Amsterdam, zijn beide gebouwen niet bijzonder representatief voor zijn oeuvre. Van Leeuwen laat een groot aantal werken van Cuypers de revue passeren. Het grootste deel van Cuypers' oeuvre bestaat uit een verscheidenheid aan kerken, kloosters, kapellen en pastorieën die door het hele land zijn terug te vinden, van Roermond tot Groningen en van Amsterdam tot Lutjebroek. Daarnaast ontwierp Cuypers diverse woonhuizen - zoals het pand aan de Vondelstraat in Amsterdam waar hij zelf lange tijd woonde - maar ook scholen, musea en restauratieplannen voor kastelen. Een selectie van al deze gebouwen en de respectievelijke interieurs worden door Van Leeuwen tot in detail besproken. Op zijn rondtocht langs de diver se gebouwen maakt hij duidelijk dat Cuypers een stevig stempel heeft gedrukt op het Nederlandse bebouwde landschap van de negentiende eeuw. Hoe de rest van dat landschap er uitzag, vertelt hij echter niet en daardoor blijft het beeld van Cuypers precieze invloed vaag. Bovendien krijgt in deze beschrijvingen het enthousiasme van de kenner Van Leeuwen gaandeweg de overhand. Zijn diepgravende onderzoek vindt zijn weerslag in een taalgebruik dat voor een lezer zonder architectuurhistorische achtergrond weinig verhelderend is: ‘speklagen in mergel, uitspringende pilasters, omlijstingen in hardsteen, tandlijsten, muizentanden en overkragingen in speels gecombineerde bakstenen.’

Toch komen de vergaande bemoeienis van Cuypers met ieder detail van een ontwerp, zijn streng nageleefde principes en zijn onstilbare bouwlust duidelijk naar voren in dit boek. Cuypers beschouwde zichzelf als een ‘moderne middeneeuwer’ die door de eigentijdse techniek in staat was onuitvoerbaar geachte ideeën alsnog uit te voeren Volgens hem was het verleden maakbaar en lag de toekomst van het bouwen in het herscheppen van dat verleden.

Zijn hele werkzame leven streefde Cuypers naar ‘edele emulatie’ om de middeleeuwen te overtreffen. Naar zijn mening slaagde hij daarin met de restauratie van Kasteel de Haar. Dat was een buitengewoon grootschalige en kostbare onderneming waar voor het dorpje Haarzuilens verplaatst moest worden om ruimte te maken voor een aangrenzend park. Voor Cuypers hield ontwerpen namelijk niet op bij het gebouw. Waar hij kon, paste hij de omgeving zo veel mogelijk aan ten bate van de har-

[p. 56]

monie. Op kosten van baron Etienne van Zuylen van Nyevelt werd het kasteel geheel teruggebracht in zijn oorspronkelijke middeleeuwse staat, maar uitgerust met het comfort van de negentiende eeuw zoals elektrische verlichting en radiatoren voor stoomverwarming. Het kasteel is een waar Gesammtkunstwerk, waarin zelfs de slotjes op de ramen door Cuypers in het ontwerp werden meegenomen.

Een seculiere kathedraal

Het geloof in gotiek en Gesammtkunst, in de kracht van ambacht en gilden, kortom in de geest van de middeleeuwen is in al het werk van Cuypers terug te vinden, maar vindt zijn apotheose in het Rijksmuseum, ‘het grootste gebouw van de eeuw’. In tegenstelling tot de restauratie van Kasteel de Haar, kreeg Cuypers hier vanaf 1877 de mogelijkheid om zijn ideaalbeeld van de grond af op te bouwen. In constante gedachtewisseling met De Stuers en Alberdingk Thijm verrees een ‘seculiere kathedraal’ die het symbool van het verleden moest worden en die kunst en geschiedenis weer een plek zou geven in de samenleving. Zoals in de middeleeuwen de schilderingen in kerken bijbelse vertellingen voor het volk begrijpelijk maakten, zo moesten de symbolisch gelaagde decoraties van het museum de bezoekers vertellen over het artistieke scheppingsproces.

Behalve de gotische bouwstijl is er meer dat het Rijksmuseum tot een exponent van Cuypers middeleeuwse ideaal maakt. Cuypers geloof in de standenmaatschappij was onwrikbaar. Het afschaffen van de gilden had volgens hem geleid tot de teloorgang van het ambachtelijk werk. Dit geloof werd al jaren weerspiegeld in de hiërarchische wijze waarop Cuypers leiding gaf aan zijn atelier. In het museum richtte hij dan ook in samenwerking met De Stuers twee scholen op. Met deze rijksscholen voor tekenonderwijs en kunstnijverheid hoopte hij het leerlingenstelsel en daarmee de kwaliteit van de ambachten nieuw leven in te blazen.

Als Van Leeuwen deze en andere wapenfeiten van Cuypers in een breder historisch perspectief had geplaatst, was het mogelijk geweest het ware belang van de architect te schetsen. De auteur volstaat echter met te zeggen dat de middeleeuwen aan het einde van de negentiende eeuw ‘in de lucht hingen’. De grote invloed die vooral schrijver en vormgever William Morris met zijn - eveneens op de middeleeuwen geïnspireerde - Arts and Crafts-beweging had op vele West-Europese kunstenaars, komt nauwelijks aan de orde. Ook de aanknopingspunten die Cuypers' gedachtegoed heeft met de sociale geschiedenis in de tweede helft van de negentiende eeuw blijven onderbelicht. Als rooms-katholiek en als voorstander van de standenmaatschappij moet hij uitgesproken ideeën hebben gehad over het socialisme dat in de tweede helft van zijn leven sterk aan kracht won.

Als Van Leeuwen overtuigend antwoord had willen geven op de vraag hoe een eenvoudige katholieke jongen kon uitgroeien tot een gevierd architect, had hij er beter aan gedaan Cuypers een plek te geven waar hij die verdient: in de cultuurgeschiedenis van de negentiende eeuw.

Wies van Leeuwen, Pierre Cuypers, Architect (1827-1921) (Zwolle, Waanders 2007)