Biografie Bulletin. Jaargang 17

[p. 31]

Het Marie Antoinette-syndroom
Hoe een misogyn cliché de eeuwigheid haalde
Linda Nab

De achttiende-eeuwse koningin Marie Antoinette maakt een comeback. Als een van de meest gehate publieke figuren van Frankrijk is ze tegenwoordig het onderwerp van een reeks biografieën, historische studies en films. Linda Nab gaat in op het imago van Marie Antoinette, de vrouwen die met haar worden vergeleken en de ambivalente rol die biografen spelen in de beeldvorming van de laatste koningin van Frankrijk.

De Amerikaanse presidentskandidate Hillary Clinton krijgt volgens een commentaar in de Washington Post op het ogenblik een ‘Marie Antoinette-ish treatment’ te verduren. Dat debat lijkt tot in de senaat aan toe hoofdzakelijk te gaan over haar te diepe decolleté of haar vermeende homoseksualiteit. Maar volgens Amerikaanse blogs verbleekt het Marie Antoinette-imago van Clinton bij dat van first lady Laura Bush en haar schoonmoeder. De laatste, Barbara Bush, merkte op dat de Amerikanen die dakloos waren geworden door orkaan Katrina beter af waren als vluchteling; daarvóór hadden ze het immers ook al niet best gehad. Critici verweten haar een ‘Marie Antoinette-momentje’. Laura Bush deed er nog een schepje bovenop door tijdens haar bezoek aan New Orleans de orkaan die over de stad had geraasd steevast ‘Karina’ te noemen.

De verwijzingen naar Marie Antoinette zijn op zich niet zo vreemd. Afgezien van het feit dat biografen, voornamelijk de Britse Antonia Fraser, het debat over haar karakter en haar positie weer actueel hebben gemaakt, is de koningin het schoolvoorbeeld van een publiek persoon met een imagoprobleem ten gevolge van smadelijke roddels. Marie Antoinette zou Frankrijk aan de rand van de afgrond hebben gebracht door haar spilzucht en hooghartigheid, haar gebrek aan vaderlandsliefde en haar verfoeilijke, losbandige seksuele moraal. Zo proclameerden althans de illegale pamfletten uit die tijd, met titels als L'Autrichienne en goguettes ou l'orgie royale (de tierende Oostenrijkse of de koninklijke orgie).

[p. 32]

Oostenrijkse hydra

Van de laster die Marie Antoinette in haar latere leven ondervond was in 1770 nog geen spoor te bekennen. Als dochter van de kordate Oostenrijkse keizerin Maria Theresia werd ze in dat jaar naar Frankrijk gezonden als bruid voor de Franse dauphin Louis Auguste, later Louis xvi. Het huwelijk tussen de veertienjarige Oostenrijkse aartshertogin en de zestienjarige dauphin moest de nog wat onwennige alliantie tussen de voorheen vijandige Habsburgers en Bourbons bezegelen. Marie Antoinette werd tijdens haar eerste jaren in Frankrijk door het volk op handen gedragen; zij was de belofte voor een betere toekomst.

Maar de gouden jaren bleven uit en de hoon die eerder was gereserveerd voor Koning Louis xv richtte zich nu op de jonge koningin. In een tijdsbestek van nog geen twintig jaar werd de lieftallige dauphine tot een monster gemaakt; een Oostenrijkse hydra die niets liever wilde dan het Franse volk te zien baden in het eigen bloed.

De eerste scheurtjes in Marie Antoinettes populariteit werden in 1774 zichtbaar. In juni van dat jaar kampte de regering met hevige protesten tegen een geplande vrije graanmarkt. De oogst was mislukt, de prijzen waren omhoog geschoten. De koningin zou de roep om brood van het hongerlijdende volk hebben afgedaan met een onverfijnd: ‘Qu' ils mangent de la brioche’, - laat ze dan taart eten.

Deze uitspraak werd het symbool van Marie Antoinettes onverschilligheid jegens haar nieuwe vaderland en haar hooghartigheid jegens het Franse volk. Een imago dat ze zelf, wellicht onbewust, bleef voeden door zich steeds vaker terug te trekken uit het door een strenge etiquette beheerste hof in Versailles en uit het openbare leven. Iedere Franse burger had vrije toegang tot het koninklijke onderkomen, zodat de gangen van het paleis zich dagelijks vulden met marktvrouwen en het koninklijk diner een drukbezochte bezienswaardigheid was. Marie Antoinette verdween daarom steeds vaker naar haar privédomein Le Petit Trianon, waar ze zich niet aan protocollen hoefde te houden.

De koninklijke gewoonte om veel geld uit te geven viel de jonge koningin minder zwaar. Het was algemeen bekend dat ze een fortuin spendeerde aan gokken, en nog meer geld wegdroeg naar haar persoonlijke couturier Rose Bertin, wier modieuze creaties ruim drie vertrekken in Versailles besloegen. Marie Antoinette roofde moedwillig de Franse schatkist leeg, zo was de algemene gedachte.

Of we het gedrag van Marie Antoinette moeten zien als een uiting van onverschilligheid of niet, we mogen aannemen dat ze de zin ‘laat ze dan taart eten’ nooit heeft uitgesproken. Biografe Fraser dicht de woorden toe aan de Spaanse prinses Maria Theresia, die twee eeuwen eerder getrouwd was met Louis xiv. De zin werd daarna keer op keer toegeschreven aan steeds weer een andere prinses of gravin. Dat Marie Antoinette het anders voorhad met de Fransen zou kunnen worden afgeleid uit een brief die ze schreef aan haar moeder ten tijde van de hongersnood: ‘Het staat vast dat de aanblik van de mensen die ons in weerwil van hun eigen rampspoed zo goed behandelen, ons meer dan ooit verplicht hard te werken voor hun geluk.’

Hoewel Marie Antoinette en de taart-uitspraak waarschijnlijk niets met elkaar te maken hebben, zijn ze onlosmakelijk met elkaar verbonden. De Franse koningin is

[p. 33]

Marie Antoinette als harpij

nog altijd het symbool van harteloosheid. In dat licht is de vergelijking met Laura Bush snel gemaakt. Ook al opperde zij niet het idee de slachtoffers van orkaan Katrina taart te voeren, haar ongelukkig gekozen uitspraak getuigde niet bepaald van een groot inlevingsvermogen. Een Marie Antoinette-imago kon dan ook niet uitblijven, al is het de vraag of alle drie de dames dat echt hebben verdiend.

In de aanloop naar de Franse Revolutie werd de sfeer in Frankrijk grimmiger, en daarmee ook het imago van Marie Antoinette, de zondebok van de revolutie. Om Marie Antoinettes monsterlijke karakter te onderstrepen, bleek pornografische beeldvorming een doeltreffend middel. Zo werd ze afgebeeld als een losbandige nymfomane, die haar seksuele lusten zowel op mannen als op vrouwen botvierde. Verhalen over orgieën in Versailles en afbeeldingen van de koningin in compromitterende posities met vrouwen vulden illegale pamfletten. Het dieptepunt vormde de beschuldiging van seksueel misbruik van haar eigen zoon.

Aan deze pornografische beeldvorming refereerde de Washington Post in haar uitspraak over Hillary Clinton. Al in 1993 prijkte een bewerkte foto van wat toen nog de first lady was op de cover van Spy Magazine. De plaat toonde Clinton, die het first lady-schap meer politiek gewicht wilde geven, in een weinig verhullend latex pakje met netkousen en een zweep. ‘Power playing in the Clinton White House’, luidde de begeleidende tekst. Nu Hillary Clinton een gooi doet naar het hoogste ambt, is seksistische laster opnieuw een bruikbaar wapen voor haar criticasters.

[p. 34]

Historica Lynn Hunt concludeert in haar boek dat de aanval op Marie Antoinettes vrouwelijkheid een gevolg was van een diepgewortelde angst voor vrouwelijke dominantie. Het grootste schrikbeeld van de vrouwenhatende revolutionairen was een lesbische Marie Antoinette die een ‘verbond van vrouwen’ zou voorzitten. De aanvallen op Clinton, die volgens haar tegenstanders aan het hoofd van een op macht beluste feministische beweging staat, bewijzen dat conservatief Amerika wat machtige vrouwen betreft nog steeds in het tijdperk van Marie Antoinette leeft.

Rehabilitatie

Biografieën van Marie Antoinette zoals die van Evelyne Lever, Antonia Fraser en in mindere mate die van Stefan Zweig proberen de mythe te ontrafelen en Marie Antoinettes imago op te poetsen.

Deze doelstelling, hoe lovend ook, brengt het gevaar met zich mee dat de zwarte mythe verandert in een witte. Frasers boek is één lange queeste naar rehabilitatie van de tragische Franse koningin. In een televisie-interview vertelde de biografe vol afschuw dat Marie Antoinette ‘als slavin was verkocht’ om dauphine te worden. De vermeende affaires van de koningin doet ze in haar biografie af als pertinente onwaarheden en over de vermeende lesbische verhoudingen is ze nog stelliger: die zijn ‘onnatuurlijk’. En de uitspraak ‘laat ze dan taart eten’? Zulk ‘onnozel gedrag’ paste de koningin niet, meent Fraser.

Daarover zijn de meeste historici het inmiddels eens. Maar of de ‘zachtaardige’ Marie Antoinette eerder ‘spontaan haar eigen taart’ aan de hongerige massa zou hebben gegeven, zoals de biografe over het schrikbeeld van de vrouwenhatende revolutionairen beweert, valt te betwisten.

Fraser heeft zich te veel met het lot van Marie Antoinette verbonden. En dat is nou juist iets waar een biograaf voor moet oppassen, waarschuwt Hermione Lee: ‘Ik word altijd wanhopig als mensen zeggen: “Hield je van haar? [...] Had je een hechte band met haar?” Het antwoord is, nee, deze mensen zijn dood.’

Toch wint de witte legende aan populariteit. Niet alleen dankzij de succesvolle biografie van Fraser, maar ook door de roman Abundance van Sena Jeter Naslund, waarin Marie Antoinette als slachtoffer ten tonele wordt gevoerd. Ook de film van Sofia Coppola uit 2006, gemaakt vanuit het perspectief van een eenzame, verveelde en tikje naïeve puberkoningin, voedt dat beeld van Marie Antoinette.

Ondanks deze pogingen tot het normaliseren of zelfs omkeren van Marie Antoinettes reputatie als monster, blijven de oude stereotyperingen onaangetast. Wie Marie Antoinette zegt, zegt nog altijd taart. Dat blijkt uit het Harvard College Handbook, dat de bekende uitspraak nog steeds als voorbeeld noemt voor het begrip ‘feit’: ‘It is all very well to know that Marie Antoinette lived between 1755 and 1793 and was generous with cake. Although interesting in themselves, these facts will not be of much help in responding critically to the exam question:...’

Het meest tekenende voorbeeld van de hardnekkigheid van de zwarte legende rond Marie Antoinette is de herdenking van haar tweehonderdste sterfdag in 1993 op de Place de la Concorde in Parijs, waar ze op zevenendertigjarige leeftijd werd onthoofd. In een interactief toneelstuk over Marie Antoinettes proces mocht het pu-

[p. 35]

bliek beslissen over haar lot. Nog steeds stemden enkelen voor executie.

De vrouwen die tegenwoordig op één lijn worden gesteld met Marie Antoinettes vermeende zwarte kant, zoals de dames Bush en Clinton, lijden onder het Marie Antoinette-syndroom, meent de historicus Pierre Saint-Amand.

Die vergelijking gaat echter niet helemaal op, aangezien het revolutionaire klimaat in Frankrijk de laster tegen Marie Antoinette naar een ongekend hoogtepunt bracht. Op 16 oktober 1793 werd ze op een kar gezet en naar de Place de La Concorde gereden waar de guillotine en een uitzinnige menigte haar opwachtte. Ze beklom met rechte rug het schavot. ‘Lang leve de republiek’, gilde de massa toen de beul om kwart over twaalf Marie Antoinettes hoofd omhoog hield.

Laura en Barbara Bush en Hillary Clinton hebben slechts het topje van die haat-ijsberg gezien. Zij zullen daarom nooit de mythische reputatie verkrijgen die Marie Antoinette naar de guillotine heeft geleid. Toch zullen vergelijkingen van hedendaagse vrouwen met Marie Antoinette niet snel verdwijnen. Ironisch genoeg duiken ze zelfs vaker op nu Marie Antoinette in hernieuwde belangstelling staat. Fraser kan wel eens gelijk hebben met haar stelling dat ‘laat ze dan taart eten’ een handig journalistiek cliché is geworden dat het eeuwige leven heeft verkregen, waarbij het niet baat hoe vaak zij, of iedere andere biograaf, vertelt dat Marie Antoinette nooit heeft gesuggereerd dat de hongerige Parijzenaars bij gebrek aan brood dan maar op het eten van brioches moesten overgaan.

Literatuur

Antonia Fraser, Marie Antoinette, the Journey (London, Weidenfels and Nicholson 2001). Nederlandse vertaling: Marie Antoinette, de biografie (Amsterdam, Nieuw Amsterdam 2006) Vertaald door Henk Moerdijk, Marianne Mols en Ansfried Scheifes

Lynn Hunt, ‘The Many Bodies of Marie-Antoinette: Political Pornography and the Problem of the Feminine in the French Revolution.’ In: Dena Goodman (ed.), Marie-Antoinette. Writings on the Body of a Queen (New York/Londen, Routledge 2003)

Sena Jeter Naslund, Abundance. A Novel of Marie Antoinette (New York. William Morrow 2006)

Evelyne Lever, Marie Antoinette. The Last Queen of France (Londen, Piatkus 2001)

Stefan Zweig, Marie Antoinette (Stockholm. Bermann-Fischer 1939; Amsterdam, De Lange 1939)