Biografie Bulletin. Jaargang 17

[p. 71]

Goud delven in Haagse archieven
Het politieke-biografenkwartet Bleich, Hagen, Koch en Welgraven
Paul van der Steen

Het zijn eerder stimulerende samenkomsten dan verhitte debatmiddagen, de ongeregelde ontmoetingen van een viertal biografen van Nederlandse politici. Een verslag van een paar uur uitwisselen van ervaringen in een Amsterdams café: over schrijven terwijl een politieke beweging over de schouder meekijkt, de haat-liefdeverhouding met de held en de ideale omvang van een biografie van een politicus.

Eén, hooguit twee keer per jaar komen ze bij elkaar: historicus Jeroen Koch, biograaf van de antirevolutionaire voorman Abraham Kuyper (1837-1920), Volkskrant-columniste Anet Bleich, in de afrondende fase van haar boek over PvdA-leider Joop den Uyl (1919-1987), journalist Piet Hagen, werkend aan een levensbeschrijving van de sociaal-democraat Pieter Jelles Troelstra (1860-1930) en Trouw-redacteur Co Welgraven, druk met onderzoek naar chu-politica Frida Katz (1885-1963).

Het initiatief voor de samenkomsten kwam destijds van Hagen. ‘In 2002 trad ik uit loondienst als hoofdredacteur van De Journalist. Voortaan zou ik mijn werk als biograaf combineren met een freelancerbestaan. Het leek me een aantrekkelijk vooruitzicht, maar ook wonderlijk saai voor iemand die altijd collega's om zich heen heeft gehad. Ik zag her en der waar mensen mee bezig waren op het gebied van de politieke biografie en het leek me een goed idee om zo af en toe bij elkaar te komen met een groepje. Je hoort wat iedereen doet en wisselt ervaringen uit. Dat werkt stimulerend. Welgraven is een beetje een buitenbeentje in de groep. ‘De bijeenkomsten zijn voor mij tegelijkertijd bemoedigend en ontmoedigend. Ze zorgen voor nieuwe inspiratie. Maar bij Kuyper, Troelstra en Den Uyl steekt mijn onderwerp, Frida Katz, wat schraal af. Mijn hoofdpersoon is onbekend bij het grote publiek. Ze was een van de eerste vrouwelijke Kamerleden, de eerste van chu-huize. Een vergeten vertegenwoordigster van de eerste feministische golf. Tot een paar jaar geleden kende ik haar zelf niet eens. Dat maakt het werk wel eens eenzaam. Maar het heeft ook zijn

[p. 72]

voordelen. Ik voel niemand over mijn schouders meekijken. Ik verwacht niet dat mensen straks massaal over me heen gaan vallen, als ik iets onwelgevalligs ga schrijven.’

Hagen weet nu al dat zijn onderwerp nog volop in de belangstelling staat. ‘Ik kom tamelijk vaak in Friesland en daar leeft Troelstra nog altijd. Nog niet zo heel lang geleden ben ik er naar een concert geweest, waarvoor zijn gedichten op muziek waren gezet. Daar praatten mensen nog echt over “Pieter Jelles”. Maar ook buiten Friesland zijn mensen nog met hem bezig. Op archieven kom je wonderlijke mensen tegen. Bijvoorbeeld anarchisten bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis die dan tegen je beginnen: “Op die en die avond heeft Troelstra dat en dat gezegd over de anarchistische beweging. Het wordt wel tegengesproken, maar het is echt zo.” Die mensen zijn nog steeds niet helemaal losgekomen van dat tijdperk. Voor een groot deel van de sociaal-democratische geschiedschrijving geldt dat die door mensen met een gekleurde blik is vastgelegd. Wat dat betreft heb ik als eenvoudige ex-gereformeerde wat meer afstand.’

Jeroen Koch had, werkend aan zijn Kuyper-biografie, minder in de gaten hoezeer zijn hoofdpersoon nog leefde. ‘Toen ik begon, was ik naïef over de omvang van de klus. Over Kuypers betekenis tot op de dag van vandaag was ik al even naïef. De laatste zin van mijn laatste hoofdstuk luidt: “Een leven was voorbij.” Maar Gerrit Schutte zei: “Toen begon het pas.” Dat klopt. In protestants-christelijke kringen hebben velen nog hun eigen opvattingen over Kuyper. Ik heb naar aanleiding van de biografie heel veel brieven gekregen. En met de historicus A.Th. van Deursen heb ik nog een stevige polemiek uitgevochten op de pagina's van het Reformatorisch Dagblad en het Nederlands Dagblad. Zijn afkeer van mijn boek gaat zover dat hij er niet publiekelijk met mij over in discussie wil.’

Anet Bleich heeft met Joop den Uyl helemaal een hoofdpersoon die vrijwel niemand onverschillig laat. ‘Het begint nu wat minder te worden’, zegt ze, ‘maar in Den Uyls hoogtijdagen werd er alleen maar in extremen over hem gedacht. Het was óf pure liefde óf pure haat. Hij is uitgegroeid tot een symbool van de jaren zestig en vooral de jaren zeventig. Terwijl hij heel veel moeite heeft gehad om zich die tijd eigen te maken. Aanvankelijk was hij heel erg tegen Nieuw Links en buitenparlementaire actie. Maar hij heeft: zich toch nog behoorlijk aangepast aan het maatschappelijk klimaat, ook onder invloed van gesprekken met zijn eigen kinderen. Toen begin jaren tachtig de wind uit een andere hoek ging waaien en veel van de progressieve ideeën plaats maakten voor een meer zakelijke benadering had hij eigenlijk opnieuw een draai moeten maken, maar toen lukte het niet meer.’

Status

Een regelmatig terugkerend onderwerp tijdens de gesprekken van het biografenkwartet was de afgelopen jaren de haat-liefde-verhouding met het onderwerp. Vooral Welgraven herkent daar veel in: ‘Af en toe heb ik wel last van afkeer en weerzin. Dan zit ik in de archieven te werken en dan lees ik een stuk en dan denk ik: “Daar heb je d'r weer!” Frida Katz was nogal gesteld op status. Na haar huwelijk met een baron mocht ze zich barones noemen en laten noemen. Ze stond er zelfs op. Als ze een kamer in een

[p. 73]

Van links naar rechts: Co Welgraven, Piet Hagen, Anet Bleich en Jeroen Koch. Foto: Paul van der Steen

buitenlands hotel boekte en ze kreeg een bevestiging waarin die adellijke titel per ongeluk niet vermeld stond, ging er onmiddellijk een brief retour.’

Troelstra had ook zijn mindere kanten, meent Hagen. ‘Naast zijn goede. Juist dat hij zoveel tegenstrijdigheid in zich verenigde, maakt dat hij me permanent fascineert. Bovendien: het sympathieke domineert wel. Dertig jaar was Troelstra partijleider. Als hij in moeilijkheden raakt, denk ik steeds weer: hoe draait hij zich hier weer uit? Maar het lukt hem. Hij was een come-back-kid.’

Bleich kwam tijdens haar onderzoek ook die soort momenten tegen. ‘In 1982 kwam het tweede kabinet-Van Agt ten val, een coalitie van cda, PvdA en D'66. Den Uyl was daarin minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, en functioneerde niet goed. De partij stond er in de peilingen slecht voor. De top van de partij kwam bij elkaar en tijdens die bijeenkomst werd Den Uyl duidelijk gemaakt dat het beter zou zijn als hij nu zou gaan. Hij had zijn tijd gehad. De volgende dag vergaderde de fractie en werd hij unaniem herkozen tot fractievoorzitter. Dan vraag ik me af: hoe doet Hij dat?’

De Den Uyl-biografen die Bleich voorgingen volbrachten hun taak niet, deels omdat ze hun hoofdpersoon bij nader inzien minder sympathiek vonden dan verwacht. Bleich heeft er geen last van. ‘Ik mag hem, zegt ze. ‘Het spijt me’, voegt ze er verontschuldigend aan toe.

Koch werd geboeid door de extreme mate waarin Abraham Kuyper overtuigd was van zijn eigen gelijk. ‘En dan ook nog op zoveel verschillende terreinen. Hij kon echt over zijn critici heen walsen. Kijk naar de verhouding tussen De Savornin Lohman en

[p. 74]

Kuyper. Na hun breuk blijft Lohman in hun onderlinge correspondentie ondanks alles een nette man. Kuyper niet. Dik van der Meulen, de biograaf van Multatuli, die mijn boek redigeerde, vroeg zich bij het lezen van de passages over de twee protestants-christelijke voormannen af hoe het mogelijk was dat Lohman tien, vijftien jaar na hun breuk, nog vriendschappelijk contact met hem zocht.’

Koch haalde veel van zijn Kuyper-beeld uit de correspondentie van de anti-revolutionaire leider. Anders dan schrijvers of andere kunstenaars tonen politici vaak wat minder makkelijk hun gevoelens in brieven en geschriften. Koch trof het met Kuyper, maar ook de andere drie biografen vinden het niet moeilijk om de mens achter hun held vandaan te toveren. Bleich stuitte op veel materiaal. Ze hield bovendien veel interviews met mensen die Den Uyl hebben meegemaakt. Hagen heeft bronnen te over: de vierdelige, vaak behoorlijk persoonlijke gedenkschriften van Troelstra, dertig jaar aan krantenartikelen van de hand van de sociaal-democratische leider en een enorme brievenverzameling. ‘Ik heb alles chronologisch gerangschikt. Vaak kan ik van dag tot dag reconstrueren wat Troelstra gedaan heeft. Op sommige momenten, zoals rond de revolutie-oproep van 1918, van uur tot uur.’ De anderen hebben bewondering voor de minutieuze methode van Hagen. Bleich en Koch hebben zich bewust meer op de grote lijn gericht. Koch vreest dat het overvolle leven van Kuyper anders niet in beeld te brengen was geweest, zeker niet in de vijf jaar die hij er over deed.

Het gesprek komt op de gewenste omvang van een biografie. Vier delen Drees met nog een toegift over een Hofmans-crisis is wel erg veel van het goede, luidt de algemene opinie. Koch heeft het ondanks een wonderbaarlijk actieve en veelzijdige hoofdpersoon redelijk binnen de perken weten te houden met vijfhonderdtachtig bladzijden. De Den Uyl-biografie van Anet Bleich, die waarschijnlijk komend najaar verschijnt, moet ook een eenvoudig te tillen uitgave worden. ‘Een kwestie van selecteren’, vindt de schrijfster. Piet Hagen twijfelt nog. ‘Ik ben begonnen met de gedachte dat ik een boek van vijf-, zeshonderd bladzijden zou gaan maken. Maar inmiddels denk ik dat het er ook richting de duizend kunnen gaan worden. Ik ben er nog niet uit. Wat meespeelt, is dat ik de eerste in de vijfenzeventig jaar na Troelstra's dood ben die alles gelezen heeft. En de kans is groot dat ik ook de laatste ben. Dat maakt het moeilijker om niets te doen met minder belangrijke, maar toch wetenswaardige vondsten en inzichten.’

Hoewel het zich op de zaterdagmiddag waarop ik ze spreek niet laat voorvoelen, vreest Hagen voor het voortbestaan van het clubje van politieke biografen. ‘Het is nu aan het verlopen. Jeroen is klaar met Kuyper, Anet bijna met Den Uyl.’