Biografie Bulletin. Jaargang 17

[p. 47]

Creatief en suggestief
De biografie van Willem de Kooning
Dik van der Meulen

Nederlandse biografieën ontbreekt het vaak aan ‘het creatieve feit, het suggestieve feit, het vruchtbare feit’, schreef Willem Otterspeer onlangs, Virginia Woolf citerend. Daarmee heeft hij geen ongelijk, constateert Dik van der Meulen na lezing van de biografie van Willem de Kooning door twee Noord-Amerikaanse auteurs. Hoewel De Kooning. An American Master lijdt aan ernstige vormfouten, is het dankzij het creatieve vermogen van de biografen toch een schitterend boek geworden.

In een paginavullend artikel in de Volkskrant van 25 mei 2007 bespreekt Willem Otterspeer de stand van de biografie in Nederland. Aanleiding was het verschijnen van twee boeken over biografieën, waaronder de bloemlezing van Joke Linders en Arjen Fortuin uit het Biografie Bulletin. Welnu, het valt Otterspeer allemaal niet mee, die twee boeken niet, en de Nederlandse biografie nog minder. De meeste biografieën hebben de smaak van ‘een hap zemelen’ en gaan gebukt onder ‘zinloze detaillering en sikkeneurig pointillisme’.

Sommige overwegingen in Otterspeers artikel zijn terecht, zoals de vraag ‘waarom in Nederland een bepaald leven steeds het brevier is van één biograaf en niet van meerdere’. Otterspeer noemt enkele namen, zoals Huygens (Christiaan vermoedelijk), Lorentz en Willem iii (de stadhouder, mogen we aannemen), ‘waar de hele wereld in geïnteresseerd is’. Hetzelfde, zouden we hieraan kunnen toevoegen, kan worden gezegd over personen wier roem meer beperkt is tot het Nederlandse taalgebied, zoals Multatuli, Willem Drees of Willem Fredrik Hermans. Nederland lijkt het enige land te zijn waar men het voortdurend heeft over ‘de’ biografie van iemand, alsof er aan de bestaande levensbeschrijvingen niets meer is toe te voegen, alsof er één waarheid bestaat over iemands leven

Otterspeers hoofdbezwaar tegen de biografie in Nederland is dat daarin zo weinig zou worden gezegd over de relatie tussen het leven en de daden van de hoofdpersoon: ‘waarom wordt bij ons de samenhang van leven en werk gemeden als de vierde ziek-

[p. 48]

Willem en Elaine de Kooning, jaren zeventig

te?’ En dat is meteen het hoofdbezwaar tegen het artikel van Otterspeer: welke biografen klaagt hij eigenlijk aan? Namen noemt hij niet. Zijn verontwaardiging doet bovendien gedateerd aan, want waarvan men de biografen van de laatste jaren ook zou kunnen verdenken, déze les lijken ze wel te hebben geleerd. Het blijkt, ironisch genoeg, uit een ander artikel in dezelfde krant, waarin Kees Fens de nieuwe biografie van Busken Huet bespreekt. Volgens het nieuwe systeem van de Volkskrant krijgt dit boek vier van de maximaal vijf sterren: grote lof dus voor de biograaf Olf Praamstra, die zeer uitvoerig ingaat op de verhouding tussen leven en werk bij Huet.

Interessanter is Otterspeers constatering dat er in Nederland veel te weinig aandacht is voor - en hier citeert hij Virginia Woolf - ‘het creatieve feit, het suggestieve feit, het vruchtbare feit’. Dit klinkt een beetje schimmig, en in de context van Otterspeers artikel is het dat ook. Maar er zit wel wat in, zoals lezing leert van een recente Ameri-

[p. 49]

kaanse biografie, De Kooning. An American Master uit 2004 (in 2006 vertaald als De Kooning. Een Amerikaanse meester). Twee New Yorkers, Mark Stevens en Annalyn Swan, hebben het leven beschreven van de Amerikaans-Nederlandse kunstschilder Willem de Kooning (1904-1997) in een boek dat allerminst schools is, zeer creatief en hoogst suggestief. Suggestief is alleen al de ondertitel van de biografie, An American Master, te meer daar de biografen zelf benadrukken hoe Hollands Willem de Kooning eigenlijk is gebleven: Engels sprekend met een zwaar Nederlands accent, en tot 1962, tientallen jaren na zijn emigratie, niet eens Amerikaans staatsburger.

Zeshonderdvierenveertig pagina's (exclusief noten en bronnen) is niet te veel voor het leven van de beroemdste ‘Nederlandse’ schilder, na Mondriaan, uit de twintigste eeuw. In enkele alinea's laat het zich als volgt beschrijven: Willem de Kooning werd in 1904 in Rotterdam geboren, als zoon van een bierbottelaar en een wispelturige ‘working class girl’. Hij groeide op in armoede. Toen hij twaalf was, kreeg hij een baan bij een decoratiebedrijf. Zijn werkgevers hadden oog voor het talent van hun jongste medewerker. Dankzij hen kwam De Kooning op de Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen in Rotterdam terecht.

In 1926 reisde De Kooning als verstekeling naar Amerika. Jarenlang leidde hij in New York een leven als huisschilder, timmerman, ontwerper van etalages en later ook als illustrator van advertenties. Dankzij een vriend, de modernistische schilder Arshile Gorky, besloot Willem de Kooning zich op het schilderen te richten. In de jaren veertig brak hij door met een serie zwartwit-schilderijen - die overigens mede het gevolg waren van geldgebrek, want voor kleurenverf van betere kwaliteit had hij geen geld. In die tijd ontstond het beeld van een ontoegankelijke maar briljante schilder die tot diep in de nacht worstelde met zijn kunstwerken en bijna alles vernietigde wat hem niet beviel.

Na 1950 werd De Kooning een van de beroemdste abstracte schilders. Hij ontving de Medal of Freedom, werd ontvangen door de presidenten Johnson en Reagan en was volgens sommigen belangrijker dan Miró en Picasso. De laatste vijftien jaren van zijn leven was De Kooning veelvuldig in het nieuws, omdat hij, hoewel dementerend, met groter ijver dan ooit aan het schilderen was en het ene werk na het andere afleverde. Er was onenigheid over de vraag of deze schilderijen, met de voltooiing waarvan hij bovendien door assistenten werd bijgestaan, nog wel echte De Koonings konden worden genoemd. Een kwestie die des te prangender werd naarmate de prijzen voor zijn oudere werken steeds vaker boven de miljoen dollar uitstegen. Kort voor zijn dood in 1997 was De Kooning de duurst betaalde levende schilder, al was hij zich daarvan niet meer bewust.

IJs

Van verstekeling tot miljonair. Ongetwijfeld heeft De Koonings kleurrijke levensloop ertoe bijgedragen dat De Kooning. An American Master zo'n meeslepend boek is geworden. Maar dat is toch vooral de verdienste van de biografen zelf - en daar zit hem meteen de moeilijkheid: het boek is meesterlijk, hoewel de auteurs zowat alle regels, geschreven en ongeschreven, voor het schrijven van een biografie met voeten treden.

[p. 50]

Zo staat het boek vol met twijfelachtige psychologische gevolgtrekkingen. De Koonings schilderij Death of a man zien de auteurs bijvoorbeeld als een teken van rouw om zijn Nederlandse verleden. ‘Wellicht miste hij vooral een vader, die nu eigenlijk dood voor hem was. Hij kan ook om zichzelf hebben gerouwd, terwijl hij niet alleen de jongen begroef die in Nederland achterbleef, maar ook de kunstenaar in de man.’ Over zijn Self-Portrait with an Imaginary Brother schrijven de biografen dat het ‘doortrokken was van een persoonlijke worsteling’ en dat er een ‘broederwens’ uit sprak. De Koonings vrouw Elaine Fried wordt als volgt gekarakteriseerd: ‘Elaines dominante persoonlijkheid, moeilijke jeugd en vaak manische tempo - het was soms alsof ze sneller probeerde te dansen dan de demonen in haar - maakten haar tot een wispelturige jonge vrouw.’ En de ergste: ‘De Koonings kunst rijpte laat, want zijn sensibiliteit was cryptisch en dubbelzinnig, en al te zeer doortrokken van verborgen emoties om al vroeg belangrijk werk af te leveren.’

Voor hun verklaringen grijpen de auteurs vaak terug op foto's, en ook daarbij gaan ze af en toe veel te ver. Ze kregen bijvoorbeeld een foto in handen van het Rotterdamse decoratiebedrijf Gidding & Zonen, waar De Kooning leerjongen was. Op die foto ‘zit een jongen die De Kooning zou kunnen zijn,’ schrijven ze. De jongen, die ‘een kalme zelfverzekerdheid’ uitstraalt, herinnert hen aan de uitspraak van Graham Greene ‘dat elke belangrijke kunstenaar een splinter ijs in het hart heeft. De Kooning was vaak warm en genereus, maar lang liet hij zich nooit door sentiment regeren.’ Dit dus over een foto waarvan helemaal niet zeker is dat De Kooning erop staat, en die trouwens ook niet in het boek is afgedrukt. Hoewel de biografen de wereld van De Kooning vaak op kernachtige wijze in beeld brengen, is er op de historische juistheid nog wel eens wat aan te merken, vooral waar het gaat om De Koonings jonge jaren in Rotterdam. De Amerikaanse auteurs hebben daarvoor een beroep gedaan op enkele Nederlandse informanten. Dat heeft curieuze mededelingen opgeleverd over de massale demonstraties (‘Rood, brood’) in ‘de links georiënteerde jaren dertig’; een typering die je zelden tegenkomt. Over het bombardement van 1940 lezen we: ‘Op 14 mei werd Rotterdam met brandbommen bestookt die het centrum in de as legden. Praktisch geen gebouw bleef overeind.’ Dat is, zo geformuleerd, niet juist: slechts een deel van het centrum werd ‘in de as gelegd’, en de uiteindelijke kaalslag was grotendeels te wijten aan sloopwerkzaamheden in de maanden na het bombardement.

Maar dit is een veel gemaakte fout. Veel erger is dat de lezer na zeshonderdvierenveertig bladzijden leven van De Kooning geen flauw idee heeft wat de schilder bewogen moet hebben. Ondanks alle gepsychologiseer, ondanks de vergaande interpretaties van foto's, krijgen we alleen de buitenkant van de kunstenaar te zien. We hebben alles gehoord over zijn angsten, zijn alcoholisme en zijn affaires met vrouwen, maar uiteindelijk blijft het doen en laten van De Kooning even onbegrijpelijk als de schilderijen die hij op het laatst van zijn leven maakte, toen hij al volkomen dement was. Bij die werken, een serie van concentrische cirkels, komen de biografen overigens met een behartigenswaardige analyse: ze noemen de cirkels ‘een bewijs van een geest die gevangenzit in een eindeloze spiraal’.

Toch is De Kooning. An American Master

[p. 51]

een prachtig boek, dat terecht met de Pullitzer Prize werd bekroond - waaruit meteen blijkt dat het ook naar Angelsaksische maatstaven geen doorsnee biografie is. Zoals zo vaak bij geslaagde boeken, is het moeilijk te zeggen waarom deze biografie zo goed is. Het heeft in elk geval te maken met de uitstekende pen van de auteurs. (De vertaling is iets stroever; hoewel er op de zinnen, behoudens een enkele uitglijder, weinig is aan te merken, heeft de Nederlandse tekst iets... vertaalds. Dat valt bijvoorbeeld op bij Amerikaans stopwoordjes als ‘you know’ en ‘I mean’, hier vertaald met respectievelijk ‘weet je wel’, en ‘ik bedoel’, wat in het eerste geval iets tijdgebondens en in het tweede iets onnatuurlijks heeft.) En er zit vaart in, dat is zeker. De biografie is, ook voor de niet-ingewijde lezer, een ideale gids voor downtown New York in de jaren veertig en vijftig, waar naast De Kooning figuren als Jackson Pollock, Mark Rothko en Barnett Newman (in Nederland bekend door de rel rond zijn Who's Afraid of Red, Yellow and Blue) bezig waren de kunst te veranderen, en na lezing van de biografie is het alsof je er zelf bij bent geweest.

Een biografie vol tekortkomingen, en toch een uitstekend boek. Betekent dit dat er geen richtlijnen zijn te geven voor het schrijven van een biografie? Dat niet - ook De Kooning. An American Master zou zonder dat gepsychologiseer van de koude grond nóg beter zijn geweest - maar er is méér nodig om zo'n boek te laten slagen. Mogelijk is dat het waarop Otterspeer heeft gedoeld in zijn pleidooi voor het ‘suggestieve en creatieve feit’.

Mark Stevens en Annalyn Swan, De Kooning. An American Master (New York, Alfred A. Knopf 2004)

Mark Stevens en Annalyn Swan, De Kooning. Een Amerikaanse meester. Vertaald door Joost den Haan en Hans van Riemsdijk (Amsterdam, Nieuw Amsterdam 2006)

Willem Otterspeer, ‘Het ware gezicht van de biografie’. In: de Volkskrant, 25 mei 2007