Biografie Bulletin. Jaargang 17

[p. 72]

Een doorgeslagen verzamelaar
Het moeizame leven van Cornelius Bastiaan Vaandrager
Bertram Mourits

Het is de nachtmerrie van elke biograaf: de wetenschap dat er op een gegeven moment kostbaar materiaal verloren is gegaan. Toch is Menno Schenke er volgens Bertram Mourits in geslaagd een zeer leesbare biografie over C.B. Vaandrager te schrijven, een dichter die misschien wel zijn eigen grootste vijand was.

In 1976 wordt Cornelis Bastiaan Vaandrager uit zijn huis gezet. Hij verwaarloosde zichzelf in die periode al behoorlijk en behalve de politie komt ook ‘een ploeg van de Roteb, de reinigingsdienst’ mee. Die schuift enkele vuilcontainers onder het raam, en alles wat Vaandrager in zijn ziekelijke verzamelwoede jarenlang het appartement heeft binnengesleept, verdwijnt naar de vuilverbranding. Maar niet alleen de troep: ‘Cor Vaandrager raakt die middag nagenoeg zijn complete archief kwijt, plus zijn correspondentie, de boeken die hij niet wil verkopen en alles wat nog van enige waarde kan zijn voor zijn literaire loopbaan.’

Je kunt je nauwelijks voorstellen dat Schenke dit met droge ogen heeft genoteerd. Alles wat van waarde kon zijn voor Vaandragers literaire loopbaan is verdwenen. En ook alles wat van onschatbare waarde had kunnen zijn voor de biograaf is in 1976 netjes opgeruimd door de Roteb. Maar Schenke is niet rancuneus en dat hij de Roteb al op de eerste pagina van Vaan noemt is omdat ze in 2005 rondrijden in een karretje waarop een tekst van Vaandrager staat:

Meneer Dinges
weet niet wat swing is

Maar een probleem is het wel geweest, en dat is te merken. Schenke moest voor een belangrijk deel van het verhaal vertrouwen op herinneringen van vrienden en bekenden en op het gepubliceerde, gedeeltelijk fictionele materiaal. Niet alle herinneringen zijn even betrouwbaar. Zelfs als Vaandragers kennissen níet met hem willen afrekenen (en er is vaak reden genoeg om dat wél te willen), zouden drank- en drugsgebruik hun herinneringen danig kunnen

[p. 73]

kleuren. Bovendien is veel materiaal afkomstig van Vaandrager zelf - en dan vooral uit de literaire zelfmythologieën De hef en De reus van Rotterdam.

Vooral in het eerste deel van de biografie komt het meer dan eens voor dat Schenke zijn verhaal vertelt in een hybride stijl waarbij het onderscheid met het taalgebruik van de geïnterviewden of het geciteerde materiaal niet altijd duidelijk is. Een voorbeeld: de ouders van Vaandragers toenmalige vriendin Jenny ‘vinden hem “een beetje een rare meneer,” niet omdat hij een schrijver of dichter is, maar omdat hij zoveel ouder is dan hun dochter; als die twee samen zijn, zal het wel niet blijven bij hand in hand zitten op de bank.’ Soms is het resultaat van deze vertelmethode onevenwichtig en truttig, zoals in de passage over de ontmoeting tussen Sleutelaar en Armando: ‘Hans Sleutelaar stapt op de exposerende kunstenaar af en biedt hem een nieuwe haring aan omdat hij heeft gehoord dat Armando graag een harinkje eet.’

Dit soort passages komt in de loop van het boek steeds minder voor en het gemopper

C.B. Vaandrager (links) en Jan Cremer op Ibiza, 1962

mag daarom niet overheersen: Schenke heeft gered wat er te redden valt, en uiteindelijk is Vaan een goed boek. Het staat vol met het soort anekdotes dat reliëf geeft aan een merkwaardig dichterschap.

Sympathiek

Het begint allemaal zo veelbelovend: de kleine Vaandrager is een slim kind, een enthousiaste leerling en een gretige lezer; hij had een 10 voor zijn Homerus-vertalingen. De pesterige houding die hij als literator menigmaal tentoon zou spreiden, zit er al vroeg in: hij ontwerpt voor de schoolkrant een kruiswoordpuzzel waarbij de begrippen ‘horizontaal’ en ‘verticaal’ ontbreken. Toen hij in het Algemeen Dagblad over het sociale leven in Rotterdam schreef, was hij niet te beroerd om zijn vrienden genadeloos te portretteren. Het overmatige drank- en drugsgebruik zat er ook al vroeg in, zo blijkt uit een anekdote uit het midden van de jaren vijftig: ‘Hij kon midden in een café gaan staan kotsen. Daar geneerde hij zich volstrekt niet voor’, vertelt een toenmalige vriendin.

Schenke vertelt meelevend en overtuigend over Vaandragers gestage onttakeling. Die begint al ten tijde van wat voor de literaire buitenwereld de hoogtijdagen leken. Met Jan Cremer op Ibiza; met Sybren Polet op de scooter; als de ontdekker van Jan Wolkers en met Hans Sleutelaar en Armando als koekoeksjong in de redactie van Gard Sivik: het leek crescendo te gaan met de carrière van Vaandrager. Maar in de tussentijd had hij verplichtingen aan twee uitgeverijen tegelijk, zonder dat hij iets had om in te leveren. Voorschot na voorschot ging erdoorheen - zozeer dat, toen hij eindelijk iets publicabels schreef, hij er ‘letterlijk

[p. 74]

geen rooie cent [aan] heeft overgehouden.’ Dat is sympathiek inlevend geformuleerd van Schenke, maar de waarheid is natuurlijk dat Vaandrager het geld dat hij voor zijn uitgeverij binnenbracht van tevoren al drie keer had uitgegeven.

Vriendschap was het belangrijkste in zijn leven, beweerde Vaandrager, en het is tragisch om te zien hoe ongelooflijk moeilijk het moet zijn geweest om een vriendschap met hem te onderhouden. Hij was jaloers, achterdochtig, en hij vervreemdde iedereen van zichzelf. Nadat hij uit zijn huis was gezet, probeerde hij het een tijd op het platteland, maar kreeg er ruzie met de plaatselijke middenstand. Zijn dochter zag hij jarenlang nauwelijks en hij probeerde zelfmoord te plegen.

De hoeveelheid goodwill die Vaandrager op zijn pad heeft gevonden, was onwaarschijnlijk groot. Hij wist die echter stelselmatig vrijwel volledig te verspelen. Hij verbouwde zijn huis in steeds kleinere compartimenten en sleepte een hoeveelheid troep en afval binnen onder het motto: ‘Ik verzamel, ik verzamel./ Ik ver-za-mel, en ik heb (dank, dank!) daarbij/ Van vrienden (1) en enkele geliefden (?)/ De hoognodige hulp ingeroepen.’ (‘Klacht van een kollektioneur’, 1958).

Het past bij de signalerende dichter Vaandrager, dat de biografie zo reportageachtig is geworden. Schenke heeft niet gezocht naar een grote these waaraan hij de hele Vaandrager kon ophangen, en dat is maar goed ook met zo'n inconsequente figuur. Bovendien laat het anekdotische niveau vaak weinig aan duidelijkheid te wensen over.

Schenke is terughoudend met literair-historische interpretaties van Vaandragers werk - dit is duidelijk een boek over het leven van Vaandrager, minder over diens werk. Maar aan het slot van het boek duikt literair-historisch interessante informatie op. Schenke laat dan zien wat er is gebeurd met de bundel Sampleton, de laatste dichtbundel van Vaandrager. Het materiaal van dit boek is wél allemaal bewaard en Schenke beschrijft hoe Hans Sleutelaar en Martin Bril de bundel - alle goede bedoelingen ten spijt - wel heel erg hebben gekortwiekt en de gedichten bij vlagen zowel modieuzer als onbegrijpelijker gemaakt hebben dan Vaandrager ze had geschreven. Sleutelaar en Bril traden, aldus Schenke, eerder op als bewakers van een imago dan als tekstbezorger. Dat werpt een nieuw licht op een nogal veronachtzaamde bundel en maakt nog eens extra bedroefd over al het verdwenen materiaal.

Menno Schenke, Vaan - Het bewogen bestaan van C.B. Vaandrager (De Bezige Bij, Amsterdam 2005)