Biografie Bulletin. Jaargang 17

[p. 63]

Koning in keizerlijke ketenen
Liefde voor en afkeer van Nederland in één vorstenpaar verenigd
Paul van der Steen

De man die namens zijn broer, de keizer, de nodige Franse wetgeving introduceerde en zich in gebroken Nederlands ‘konijn van Holland’ noemde. Dat is het beeld dat in de collectieve herinnering overbleef van Lodewijk Napoleon (1778-1846). Precies tweehonderd jaar na zijn aantreden als monarch verscheen een hele reeks uitgaven en heruitgaven die de Bonaparte-telg en zijn eega Hortense meer smoel geven.

Na zijn koningschap in Nederland schreef Lodewijk Napoleon een zevenhonderd pagina's dikke brievenroman, Marie, ou les peines de l'amour. Een melodramatisch liefdesverhaal vormde de hoofdmoot van het boek, maar de ex-monarch gebruikte het ook om de lof te zingen van zijn voormalige koninkrijk. Vooral de Betuwe werd door hem verheerlijkt als de Hof van Eden van de lage landen.

Die streek had hem dan ook de beste vriend uit zijn vier jaren als soeverein opgeleverd. Tijdens een bezoek aan een watersnoodgebied bij Tiel sprong een bruine hond in het rijtuig van de koning. Een van diens adjudanten probeerde het beest te verjagen, maar een ontroerde Lodewijk Napoleon wilde er niet van weten. De viervoeter had zijn entree aan het Nederlandse hof gemaakt. Zijn baas noemde hem Tiel en sindsdien waren de twee onafscheidelijk. In al zijn eenzaamheid hechtte Lodewijk Napoleon zeer aan de hond en diens onvoorwaardelijke liefde. Het einde kwam - kan het symbolischer? - bij het overhaaste vertrek van de koning uit Nederland. Weggepest door zijn broer, de keizer, had Lodewijk Napoleon de kroon aan zijn zoontje gelaten. Op weg naar het oosten kreeg hij een ongeluk. Eenmaal gearriveerd in Hannover berichtte hij erover in een brief: ‘Mijn rijtuig is omgeslagen, erg gevaarlijk, en tot overmaat van ramp is de enige vriend die mij restte, Tiel, gisteren vermorzeld onder de wielen van de koets.’

Bedenksel

Vrolijk leesvoer is het niet, de stapel boeken die het afgelopen jaar verscheen bij de her-

[p. 64]

Lodewijk Napoleon

denking van het aantreden van Nederlands eerste koning, Lodewijk Napoleon, nu tweehonderd jaar geleden. Neem het huwelijk van de monarch met Hortense de Beauharnais (1783-1837). Dat was een bedenksel van het machtigste paar van Frankrijk, Napoleon en Joséphine. Als die twee zelf geen kinderen konden krijgen, moest het Bonapartes jongere broer en Joséphines dochter toch lukken om voor erfopvolgers te zorgen. Zo werd Lodewijk Napoleons schoonzus opeens ook zijn schoonmoeder, en Hortenses stiefvader haar zwager. Dat Lodewijk Napoleon en Hortense elkaar vanaf het begin niet lustten, deed er niet toe. Alles voor de glorie van het vaderland. In een wanhopige poging toch nog wat van zijn echtverbintenis te maken, legde Lodewijk Napoleon Hortense een traktaat met acht artikelen voor. Het begin zette de toon: ‘Wij, Lodewijk en Hortense, wensende een einde te maken aan de toestand van gedruktheid en onbehagen die sinds geruime tijd tussen ons bestaat...’ Een van de door de koning bedachte voorwaarden voor een gelukkig huwelijk was dat ze zich voortaan volledig aan elkaar zouden geven en dat geen enkel familielid daar boven mocht staan. Alleen al de reactie van Hortense hierop was veelbetekenend. ‘Jij hebt me niet zo gelukkig gemaakt dat je daarmee mijn hele familie kunt vervangen,’ schreef ze.

Dat Lodewijk Napoleon ook nog eens uiterst wantrouwig opereerde, maakte het alleen nog maar erger. Hij liet zijn vrouw bespioneren en bij de ombouw van een aantal Utrechtse woonhuizen tot paleis moest de architect zich in allerhande bochten wringen om ervoor te zorgen dat de koningin in haar vertrekken niet ongezien bezoekers kon ontvangen of laten ontsnappen.

Het koningschap werd Lodewijk Napoleon ook al opgedrongen. Waar veel Bonapartes brandden van ambitie, zat hij niet te wachten op een kroon. Zijn vrouw Hortense gruwde al helemaal van een vertrek naar Holland. Dat maakte ze haar stiefvader en zwager Napoleon ook duidelijk: ‘Mijn gevoelens zullen altijd van burgerlijke aard zijn, als u tenminste mijn gehechtheid aan mijn vaderland, aan mijn vrienden en mijn familie zo wenst te noemen.’ In Parijs kon ze haar eigen, mondaine leven leiden. In Nederland zou ze overgeleverd zijn aan de grillen van haar echtgenoot.

Nadat hij een tijdje aan de gedachte had kunnen wennen, begon Lodewijk Napoleon ook de aantrekkelijke kanten van het aanbod te zien. Een eigen koninkrijk bood hem een uitgelezen mogelijkheid om onder het juk van zijn dominante broer uit te komen. Hij zou er meester kunnen worden over zijn eigen bestaan.

Geen wonder dat Lodewijk Napoleon - eenmaal in zijn koninkrijk aangekomen -

[p. 65]

zijn uiterste best deed om in te burgeren. Hij verstond al snel Nederlands. Spreken en schrijven kostte meer moeite. Uit de overlevering komt zijn uitspraak ‘Iek ben konijn van Holland’. Op aanraden van een van zijn docenten, de dichter, advocaat en historicus Willem Bilderdijk, gebruikte hij Franse termen tussen zijn Nederlands door. Toen hij het woord ‘jagen’ nog niet kende, zei hij dat hij ‘gechasseerd’ had. Lodewijk Napoleon verzette zich tegen de gewoonte van de Nederlandse elite om in het Frans te converseren. Hij hechtte aan een eigen identiteit van zijn koninkrijk, die tegelijk zijn eigen identiteit onderstreepte.

Maar de keizer van Frankrijk stond dat helemaal niet toe. ‘Houd nooit op Fransman te zijn,’ had hij zijn broer te verstaan gegeven, tijdens de ceremonie waarbij deze de Nederlandse kroon aanvaardde. In de jaren daarna zou Napoleon dat de koning van Holland op steeds pijnlijker wijze duidelijk maken. Lodewijk mocht dromen van een zelfstandige natie; in de ogen van de keizer was het veroverde land aan de Noordzee vooral een Frans wingewest, dat zich maar had te voegen in zijn continentale stelsel. De toon van Napoleon ten opzichte van zijn broer werd steeds vinniger: ‘Wat moet ik nog meer zeggen? Ik heb het al honderd maal herhaald: u bent geen koning, u bent niet in staat er een te zijn. Dat u in verlegenheid en onzekerheid verkeert, komt door uw slechte bestuur en doordat u nooit naar mijn raad heeft geluisterd.’ Napoleons maatregelen waren navenant en de tegenstellingen tussen de broers verscherpten zich. Toen Franse troepen Amsterdam bezetten, abdiceerde Lodewijk Napoleon en benoemde zijn oudste nog levende zoon, een kleuter, als opvolger. Diens ‘regeerperiode’ duurde slechts een paar dagen. Daarna lijfde de keizer Nederland in als provincie van Frankrijk.

Hortense zat toen al lang in Frankrijk. Tijdens haar vier jaren als koningin van Holland verbleef ze slechts zeven maanden in het door haar verafschuwde koninkrijk. Ze had nooit kunnen wennen aan het land en het klimaat. De meeste Nederlandse hovelingen vond ze geestelijk of lichamelijk mallotig.

Sensatie

Hoe komen Lodewijk Napoleon en Hortense er vanaf in de boeken die verschenen rond het herdenkingsjaar 2006? Oranje-veelschrijver J.G. Kikkert is vooral druk met het corrigeren van het beeld van Lodewijk Napoleon als manke stoethaspel op de Nederlandse troon. Een beetje te druk, want in Lodewijk Napoleon. Koning van Holland, een heruitgave van zijn boek uit 1981, schiet hij nogal eens door. Ook van Kikkerts schrijfstijl moet je een liefhebber zijn. De toon doet denken aan een bovenmeester met een schare kinderen om zich heen. Zo schrijft hij zinnen als: ‘In Parijs was het al een poos niet pluis.’

Lodewijk Napoleon. Nederlands eerste koning 1806-1810 concentreert zich, zoals de titel al aangeeft, voornamelijk op de Hollandse jaren van Louis Bonaparte. Het boekje verscheen in de miniaturenreeks van uitgeverij Bekking & Blitz, waardoor Peter Rietbergen, hoogleraar cultuurgeschiedenis aan de Radbouduniversiteit Nijmegen, slechts iets meer dan honderd kleine bladzijdes ter beschikking had voor zijn verhaal. Op die pagina's wordt ook nog eens de nodige ruimte in beslag genomen door - dat moet gezegd worden - fraaie en verhelderende illustraties. Binnen dat

[p. 66]

strakke keurslijf weet Rietbergen niettemin een knap en genuanceerd portret te schetsen.

Lodewijk Napoleon. Aan het hof van onze eerste koning 1806-1810 is de publicatie bij de gelijknamige tentoonstelling die van 14 oktober 2006 tot en met 21 januari 2007 te zien was in Paleis Het Loo in Apeldoorn. De verzameling artikelen geeft een beeld van de grandeur waarmee Lodewijk Napoleon zich tijdens zijn vier Hollandse jaren omringde. Hij wisselde voortdurend van residentie, bracht zijn dagen door op Paleis Huis ten Bosch in Den Haag, Het Loo in Apeldoorn, Paleis Soestdijk, het Paleis op de Dam in Amsterdam, Kasteel Amelisweerd, het Paviljoen in Haarlem en een uit bestaande woonhuizen in Utrecht samengesteld nieuw paleis. Op al die plaatsen gaf de broer van de Franse keizer opdracht de inrichting aan te passen aan zijn wensen en de uitstraling die zijn koningschap verlangde. En als de opstallen onder handen werden genomen, konden de omliggende tuinen natuurlijk niet achterblijven. De in het boek getrokken conclusie dat Lodewijk Napoleon meer in dit soort uiterlijk vertoon geïnteresseerd was dan in bestuurlijke aangelegenheden, voert echter te ver. De politieke inhoud had wel degelijk de oprechte belangstelling van de koning. De kwistige hand waarmee hij als bouwheer orders verdeelde, heeft hooguit zijn weerslag gehad op de schatkist en de toorn gewekt van zijn broer. In intieme kring hield de vorst er juist een sobere levensstijl op na. Tot ergernis van Hortense, die niet vies was van de pracht en praal van het hofleven. Wel terecht is de constatering van Frans Grijzenhout in zijn artikel ‘Lodewijk Napoleon: beeld en zelfbeeld’, dat na 1810 geschiedenis en fictie, en openbaar en privé

Hortense de Beauharnais

van de koning behoorlijk door elkaar heen zijn gaan lopen.

Verreweg de aardigste publicaties zijn de gedenkschriften van Lodewijk Napoleon zelf en Thera Coppens' biografie van diens echtgenote, koningin Hortense. Het heruitgegeven Lodewijk Napoleon. Koning van Holland. Gedenkschriften (oorspronkelijk verschenen in 1983) omvat een selectie uit het elfhonderd pagina's dikke verslag van De Bonaparte over zijn Nederlandse jaren, het in 1820 verschenen Documents historiques et réflexions sur le gouvernement de la Hollande. Bezorger Wim Zaal heeft de fragmenten kundig verbonden met flarden van andere documenten uit die tijd. Het lezen levert daardoor een sensatie op die vergelijkbaar is met het zelf verrichten van biografisch onderzoek: uit de bronnen rijst een beeld op van de hoofdpersoon. Met inachtneming van de nodige wetenschappelijke distantie en de reeds genoemde waarschuwing van Frans Grijzenhout zal duidelijk zijn dat het slechts ‘een’ beeld is en niet ‘het’ beeld.

Heel anders is de aanpak van Thera Cop-

[p. 67]

pens in Hortense. De vergeten koningin van Holland. Het meeslepende verhaal dat zij vertelt, neigt op sommige momenten naar een vie romancée, het thema van dit Bulletin, maar het boek zo afdoen zou het werk van Thera Coppens tekort doen. Haar vuistdikke pil over Hortense is wel degelijk een biografie. Coppens kijkt niet op een paar pagina's meer of minder om hoofdpersoon en tijdgeest neer te zetten. Het nadeel daarvan is dat ze te veel vertelster blijft en te weinig toekomt aan het analyseren van het leven en karakter van de koningin. Het had geen kwaad gekund als ze zich iets minder uitvoerig op zijsporen had begeven en bij tijd en wijle wat meer afstand van de hoofdpersonen had genomen. Dat neemt niet weg dat Hortense. De vergeten koningin van Holland zowel het bestaan van de eerste Nederlandse gemalin als haar roerige levensgeschiedenis tot leven weet te wekken. De lezer wordt heen en weer geslingerd tussen sympathie voor de veel geplaagde vrouw met haar muzikale en literaire talenten en afkeer voor het verwende en oppervlakkige dametje dat in dezelfde persoon huisde.

Jammer dat tussen het nieuwe boek van Coppens en de nog vele malen serieuzere, tweedelige Wilhelmina-biografie van Cees Fasseur nog zo'n kolossaal gat gaapt. Het is vergeefs zoeken naar doorwrochte en eigentijdse werken over de opeenvolgende gemalinnen Wilhelmina van Pruisen, Anna Paulowna, Sophie von Württemberg en Emma von Waldeck-Pyrmont. Tegelijkertijd zou het ook geen overbodige luxe zijn als toekomstige herdenkingsjaren een Lodewijk Napoleon-achtige stroom aan publicaties opleveren over hun mannen, de koningen Willem i, ii en iii.

J.G. Kikkert, Lodewijk Napoleon. Koning van Holland (Soesterberg, Aspekt 2006)

Lodewijk Napoleon. Koning van Holland. Gedenkschriften. Gekozen, vertaald en met getuigenissen van tijdgenoten vermeerderd door Wim Zaal (Amsterdam/Antwerpen, De Arbeiderspers 1983/2005)

P.J. Rietbergen, Lodewijk Napoleon. Nederlands eerste koning 1806-1810 (Amersfoort/Brugge, Bekking & Blitz 2006)

Paul Rem en George Sanders (red.), Lodewijk Napoleon. Aan het hof van onze eerste koning (Zutphen, Walburg Pers 2006)

Thera Coppens, Hortense. De vergeten koningin van Holland (Amsterdam, J.M. Meulenhoff 2006)