Biografie Bulletin. Jaargang 17

[p. 58]

Een leven lang calvinistisch verzet
Het strijdbare leven van Gezina van der Molen
Hinke Piersma

Gezina van der Molen deinsde er niet voor terug eigenzinnige standpunten in te nemen. Dat blijkt uit haar houding tijdens de bezetting, maar ook als het gaat om kwesties als de joodse oorlogspleegkinderen en betaald werk voor getrouwde vrouwen. Geliefd maakte ze zich er niet mee. Haar onbuigzaamheid stootte menigeen tegen de borst. Haar biograaf aarzelt tussen verwondering en verontwaardiging, en wijt haar onverzettelijkheid aan haar achtergrond.

‘Ze kunnen niet aan mijn persoonlijkheid komen, ze kunnen met me doen wat ze willen, maar mijn overtuiging is mijn overtuiging en dat heb ik en dat houd ik al doen ze me ik weet niet wat, daar kunnen ze niet aan raken, ze kunnen mijn innerlijk niet raken...’ Deze zinnen herhaalde Gezina van der Molen als een mantra tijdens haar gevangenschap van 29 juni tot 25 juli 1942. Dit zijn ook de zinnen die na lezing van haar biografie als meest kenmerkend voor haar blijven hangen.

Van der Molen werd op 20 januari 1892 geboren in het Groningse Baflo als dochter van domineesdochter Geertje Kuik en de onderwijzer en later arp-Tweede Kamerlid Jan van der Molen. Er werden nog twee jongetjes geboren, die allebei kort na de geboorte stierven. Een derde kwam dood ter wereld. Na een opleiding aan de kweekschool - van haar vader mocht ze niet naar het gymnasium - ging Van der Molen in 1924 rechten studeren aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Ze was toen tweeëndertig jaar. In 1937 promoveerde ze en was daarmee de eerste vrouw die aan de vu een doctorsgraad behaalde. Inmiddels had Van der Molen haar levenspartner, Mies Nolte, leren kennen. In 1930 gingen ze samenwonen. Tot aan Van der Molens dood in 1978 waren ze onafscheidelijk.

Van der Molens biograaf, Gert van Klinken, docent Kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit van Kampen, heeft haar willen portretteren als een exponent van haar generatie. Opgegroeid in een traditioneel calvinistisch milieu, ontpopte ze zich als een persoonlijkheid die er niet

[p. 59]

voor terugdeinsde controversiële standpunten in te nemen. Ze was zoals de titel van Van Klinkens boek luidt: strijdbaar en omstreden.

De eerste zeven hoofdstukken van de biografie gaan over Van der Molens leven vóór het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Veel aandacht gaat uit naar de calvinistische denkbeelden van die tijd en de antirevolutionaire partijpolitiek waarin voor ambitieuze vrouwen als Van der Molen geen plaats was - in de arp werd vrouwen tot ver na de Tweede Wereldoorlog het passief kiesrecht onthouden. Eigenlijk waren er maar twee acceptabele beroepen voor arp-sters: dat van onderwijzeres of dat van verpleegster. Hoewel Van der Molen beide enige tijd uitoefende, lag haar hart bij een carrière waarbij ze maatschappelijk meetelde en een stem had in het publieke debat. Van der Molen wenste geen genoegen te nemen met haar ‘natuurlijke’ plaats als vrouw.

Dat Van Klinken beter is ingevoerd in de calvinistische traditie dan in de geschiedenis van de vrouwenbeweging van voor de oorlog, blijkt uit het zesde hoofdstuk. Daarin gaat hij in op Van der Molens standpunt dat een getrouwde vrouw vrijwillig afstand zou moeten doen van haar aanspraak op betaald werk, en zich moest neerleggen bij een leven als huisvrouw. In het verlengde hiervan steunde Van der Molen het wetsvoorstel van de rooms-katholieke minister van Sociale Zaken C.P.M. Romme in 1937 om loonarbeid voor gehuwde vrouwen te verbieden. In haar brochure De beroepsarbeid van de gehuwde vrouw uit 1938 ging ze daarin verder dan menigeen. Hoewel Van Klinken dat niet expliciet formuleert, lijkt Van der Molens standpunt betreffende deze kwestie op zijn minst verwondering - zelfs verontwaardiging - bij hem te wekken. Hij komt er in ieder geval in zijn slotconclusie op terug en beticht haar in deze van een hard karakter. Lezing van het proefschrift Het geslacht van de wetenschap. Vrouwen en hoger onderwijs in Nederland 1878-1848 van Mineke Bosch leert echter dat Van der Molens opvattingen over de gehuwde vrouw en betaalde arbeid minder uitzonderlijk waren dan haar biograaf doet voorkomen. Bosch stelt dat men binnen de destijds bestaande vrouwenorganisaties - en niet alleen die van confessionele, maar ook die van linkse signatuur - op zijn minst ambivalent stond tegenover betaald werk door gehuwde vrouwen. Bosch wijst op een duidelijke tegenstelling tussen de standpunten van gehuwde en ongehuwde vrouwen. De laatsten koesterden een zekere rancune - Van Klinken heeft het over Van der Molens ‘ressentiment’ tegenover ‘normale’ vrouwen - ten aanzien van gehuwde vrouwen omdat die, anders dan hun ongehuwde seksegenoten, niet waren blootgesteld aan minachting en vooroordelen. Meer dan een radicale exponent van het confessionele gedachtegoed, past de overtuiging van Van der Molen dan ook in die context.

Waterloo

Tijdens de Tweede Wereldoorlog kon Van der Molen eindelijk zijn wie ze was. Of om Van Klinken te parafraseren: het verzet bleek de sleutel te zijn tot die vurig verlangde zelfstandigheid die ze vanaf jongs af aan ambieerde. Zat haar ‘anders zijn’ haar voor de oorlog in de weg, in de Tweede Wereldoorlog was het een voorwaarde. Van der Molen stortte zich dan ook zonder aarzeling in het verzetswerk. In oktober 1940,

[p. 60]

toen de bezetter aan personen in overheidsdienst de zogeheten ariërverklaring voorlegde, aarzelde ze niet om een protestbrief te schrijven. Op dat moment oefende Van der Molen, aldus Van Klinken, geen functie uit die haar noodzaakte tot het tekenen van een dergelijke verklaring, maar haar aversie ertegen zou zo groot zijn geweest dat ze er publiekelijk afstand van zou hebben genomen. Publiekelijk? Betekent dat dat haar brief ergens werd geplaatst? Maar waar? Helaas maakt Van Klinken dat niet duidelijk. Hij verwijst naar een ongedateerd stuk in Van der Molens archief en een voordracht waarvan hij vermoedt dat die rond 1941 gedateerd moet worden, maar laat de lezer verder in het ongewisse. Misschien kon hij niet anders, maar dan was het beter geweest dat in de tekst op te nemen. Van der Molen raakte betrokken bij het illegale blad Vrij Nederland. Maar na het zoveelste conflict met H.M. van Randwijk, die volgens haar het blad monopoliseerde, vertrok ze met slaande deuren. Begin 1943 stond ze aan de wieg van de illegale krant Trouw, waaraan ze de rest van de oorlog verbonden bleef. Naast het schrijven van artikelen voor de illegale pers raakte ze in mei van hetzelfde jaar betrokken bij het zogeheten kinderwerk. Als gecommitteerde van de kweekscholen nam ze eindexamens af aan de hervormde kweekschool aan de Plantage Middenlaan in Amsterdam. In het aangrenzende pand bevond zich de crèche waar de joodse kinderen tijdelijk werden opgevangen - hun ouders zaten in de tegenover gelegen Hollandsche Schouwburg - in afwachting van hun deportatie. Van der Molen was degene die als ‘lid’ van de Trouwgroep zou meehelpen deze kinderen te laten onderduiken.

Was Van der Molens reputatie als verzetsheldin onomstreden, haar voorzitterschap van de Rijkscommissie voor Oorlogspleegkinderen (opk) werd haar Waterloo. De opk was opgericht om te bepalen wat er na de oorlog moest gebeuren met de circa vierduizend, overwegend joodse kinderen, die in de oorlog veelal in christelijke gezinnen waren ondergedoken en wier ouders naar alle waarschijnlijkheid de verschrikkingen van de oorlog niet hadden overleefd. Van der Molen had al vóór de oprichting van de opk voorgesteld de ouders, die wel uit de concentratiekampen teruggekeerden, uit de ouderlijke macht te ontzetten. Daarop werd ze teruggefloten, maar toen de opk onder haar voorzitterschap werd opgericht, kreeg ze alsnog veel invloed op het lot van de kinderen. Haar mening liet niets te raden over. Alleen de weeskinderen wier ouders expliciet hadden aangegeven dat zij een joodse opvoeding voor hun kind wensten, moesten worden afgestaan aan joodse familieleden. De meeste anderen waren volgens haar beter af in het christelijke milieu waar ze waren opgevangen. Een pijnlijke en jarenlange strijd tussen alle betrokkenen was het gevolg.

Volgens Van Klinken moeten Van der Molens ambities in de opk worden verklaard door haar verlangen om in het naoorlogse Nederland een positie te bekleden die voor haar als vrouw in de politiek niet was weggelegd. Het antwoord op de vraag waarom Van der Molen zich zo vastbeet in de opk, is volgens Van Klinken te vinden in de houding van de arp jegens vrouwen. Met deze redenering blijft Van Klinken trouw aan zijn streven Van der Molen te schetsen als een exponent van haar generatie. De vraag is echter of deze verklaring voldoet. Toen Van der Molen in 1943 in aanraking kwam met de ‘kinderkwestie’ ontlokte dat haar de

[p. 61]

Gezina van der Molen, jaren zestig

uitspraak dat zij het redden van deze kinderen zag als een rechtstreekse opdracht van God. Ze zou, toen ze de kinderen in de crèche zag, hebben gezegd: ‘Nu zie ik waarom God mij hierheen geleid heeft.’ Zou haar optreden binnen de opk niet in dezelfde lijn kunnen liggen? Zou Van der Molen zich een uitverkorene hebben gevoeld? In biologische zin was het moederschap niet voor haar weggelegd, maar wat te denken van een gesublimeerd moederschap met een goddelijke opdracht als legitimatie?

Van Klinken schrijft dat Van der Molen emotioneel de meeste moeite had met de beslissing kinderen bij hun pleegouders weg te halen. In zijn boek heeft hij het woord ‘pleegouders’ gecursiveerd. Met andere woorden: Van der Molen koos de zijde van de pleegouders. Maar is het wel zo eenvoudig? In dit verband is een boek van Fré Melkman-De Paauw illustratief. Melkman-De Paauw, wier brieven aan haar familie in Palestina in 2002 werden gepubliceerd, vertelt hoe ongelooflijk moeilijk de ‘kinderkwestie’ was. Haar eigen zoontje sprak na de terugkeer van zijn ouders over zijn pleegmoeder als ‘mijn andere mama’. Allerminst een supporter van het beleid van Van der Molen, laat Melkman-De Paauw zien hoe complex de problematiek van de joodse onderduikkinderen, hun pleegouders en de teruggekeerde ouders c.q. familie was. Daarbij gaat het haar niet alleen om haar eigen zoontje, dat ze in staat stelde om zijn pleegmoeder te blijven ontmoeten (ze spreekt van een ‘ereplicht’). Net zomin als je Melkman enkel kunt definiëren als een religieuze zioniste die ernaar streefde zoveel mogelijk joodse kinderen en jongeren een toekomst in Palestina te bieden - zoals Van Klinken doet -, was Van der Molen meer dan een compromisloze strijdster voor een nationaal-christelijk ideaal met politieke ambities. Dat weet Van Klinken ook wel. Het is daarom jammer dat hij van Van der Molens ‘tegenstrijdigheden’ en ‘onderdrukte emoties’ niet méér heeft kunnen maken.

Eigenaardige dame

Van der Molen heeft weinig losgelaten over haar rol in de opk. Toch lezen we in haar biografie enkele uitspraken over haar taakopvatting. Sommige heeft ze gedaan ten tijde van haar voorzitterschap, andere in 1974. Helaas geeft Van Klinken in de tekst niet altijd aan wanneer Van der Molen wat heeft gezegd. Uiteraard kan de lezer het notenapparaat raadplegen, maar hier is helderheid in de tekst gewenst. Het is goed te weten of een citaat gaat om een standpuntbepaling ten tijde van haar voorzitterschap

[p. 62]

of om een reflectie van jaren later. Deze kritiek geldt voor het hele boek. In een levensbeschrijving is het nuttig aan te geven in welke levensfases bepaalde gebeurtenissen zich voltrekken. Zo was Van der Molen bij het uitbreken van de oorlog achtenveertig jaar oud, niet onbelangrijk gezien het gegeven dat zij dus geen jonge, onbezonnen avonturier meer was. Haar leeftijd kan ook verklaren waarom zij na een aantal weken gevangenschap weer werd vrijgelaten - welk gevaar school in een wat eigenaardige dame van bijna vijftig, hebben de Duitsers misschien gedacht. Van Klinken gaat nauwelijks in op die relatief snelle vrijlating. Dat is wonderlijk, omdat de Duitsers zoveel verzetsmensen voor veel minder ernstige vergrijpen naar de concentratiekampen deporteerden. Ook op andere momenten wreekt zich het gebrek aan tijdsaanduidingen. Het zou prettig zijn geweest als Van Klinken had vermeld dat Van der Molen negenenzestig jaar oud was toen ze studieverlof kreeg om het Midden-Oosten en de Oriënt te bezoeken - ze was toen al vele jaren verbonden als hoogleraar volkenrecht en internationale betrekkingen aan de vu. Tot op hoge leeftijd is Van der Molen actief geweest. Ze doceerde het vak volkenrecht, zette zich in voor ontwikkelingssamenwerking, was voorstander van een Molukse staat, streed tegen de apartheid in Zuid-Afrika en verfoeide discriminatie. Haar maatschappelijke betrokkenheid wekt, en dat is de verdienste van haar biograaf, bewondering. Wat haar privé-leven betreft blijft de lezer echter in het ongewisse. Dat zou geen probleem zijn als Van Klinken hier duidelijk over was geweest. Omdat hij dat niet is, gaan de terloopse opmerkingen dienaangaande irriteren. Enkele voorbeelden. Als Van der Molen voor de oorlog op een dood spoor zit, grijpt haar moeder in omdat zij, ‘die al haar kinderen had verloren op één na, [...] van zins [was] die ene niet kwijt te raken’. Dat maakt nieuwsgierig naar de relatie tussen moeder en dochter. Verder dan ‘problematisch’ komen we echter niet. Ook schrijft Van Klinken dat Jan van der Molen een geboren grootvader was. Dat roept de vraag op wat het voor haar ouders betekende dat hun dochter kinderloos bleef. En wat te denken van Van der Molens hypochondrie, die een paar keer zijdelings wordt aangestipt? Ook de vraag naar de aard van de relatie met Mies Nolte blijft onbeantwoord. Dit betreft niet alleen het homoseksuele aspect, maar vooral ook de raadselachtige combinatie van een streng calvinistische vrouw met een rooms-katholieke partner. Van Klinken schrijft ergens dat Van der Molen naar grenzen zocht. Maar doen we dat niet allemaal?

Ondanks al deze minpunten is Van Klinken erin geslaagd een belangwekkend portret te schetsen van een vrouw die net zo hardnekkig vasthield aan haar overtuiging als haar felste tegenstanders, zoals de zionistische woordvoerders in de kwestie van de joodse oorlogspleegkinderen. Een Van der Molenleerstoel is er nooit gekomen. Daarvoor was ze te omstreden. Of, zoals Van Klinken overtuigend aantoont in zijn biografie: Gezina van der Molen was ‘niet bang’.

Gert van Klinken, Strijdbaar en omstreden. Een biografie van de calvinistische verzetsvrouw Gezina van der Molen (Amsterdam, Boom 2006)