Biografie Bulletin. Jaargang 17

[p. 47]

Blijf bij je eigen taal
Tien tips voor beginnende biografen
Rob van Essen en Monica Soeting

Er bestaan drie regels voor het schrijven van een biografie, schreef William Somerset Maugham. Hij voegde er aan toe: ‘Gelukkig weet niemand welke regels dat zijn.’ Toch heeft iedere beginnende biograaf behoefte aan advies over hoe je te werk gaat, en vooral: hoe je niet te werk gaat. Een gesprek met drie ervaringsdeskundigen over afstand, inlevingsvermogen en verantwoordelijkheidsgevoel.

We ontmoeten elkaar bij het avondeten, drie biografen en twee interviewers, want gedurende de werkdag hebben de biografen daarvoor geen tijd. En aan onderzoek en schrijven komen ze meestal pas 's avonds toe, na het eten. Dus ontmoeten we elkaar tussen zes en acht, en combineren we nut en noodzaak.

De drie biografen hebben uitgesproken meningen. Dat helpt en dat mag, want ze hebben allemaal hun sporen op het gebied van de biografie verdiend. Joke Linders was de eerste die een biografie van een kinderboekenauteur schreef. Ze schreef een boek over An Rutgers van der Loeff en promoveerde op leven en werk van Annie M.G. Schmidt. Koen Hilberdink levert binnenkort bij uitgeverij Van Oorschot het manuscript van zijn biografie van Hans Lodeizen in, zijn tweede schrijversbiografie. Zijn eerste, over leven en werk van Paul Rodenko, was tegelijkertijd zijn proefschrift. Dik van der Meulen ontving voor zijn Multatuli-biografie - ook al een proefschrift - de ako literatuurprijs. Alle drie schreven ze wetenschappelijk verantwoorde biografieën die door een breed publiek worden gelezen. Linders, Hilberdink en Van der Meulen hebben nog een overeenkomst. Allemaal hebben ze in de redactie gezeten van Biografie Bulletin, of zitten daar nu in. Ze weten dus waarover ze het hebben als je ze om advies vraagt. Het schrijven van een biografie, zeggen ze, is niet anders dan het schrijven van elk ander boek. Het is een proces. Je begint met een idee, maar het is niet zeker of je met datzelfde idee eindigt. En vaak pas achteraf weet je wat je niet of wel had moeten doen.

[p. 48]

De eerste vraag ligt dus voor de hand: wat zou je nooit meer doen?

Hilberdink antwoor dt als eerste. Nooit meer, zegt hij stellig, zal hij op zoek gaan naar iets waarvan je diep in je hat wel weet dat het voor je boek niet relevant is, maar waar je je nieuwsgierigheid niet de baas kunt. Nooit meer zijpaden inslaan. Want zijpaden kunnen afleiden. Ze kunnen zoveel stof opleveren dat ze je haast verleiden een ander boek te schrijven, terwijl ze aan de biografie nauwelijks iets toevoegen.

De ander en onderkennen het probleem. Maar Linders verkondigt al even stellig dat je via die zijpaden een breder perspectief krijgt. Ze helpen je, zegt ze, om met andere ogen naar een levensverhaal te kijken. Want alleen de harde feiten van een leven navertellen is niet genoeg. Die moeten worden ingebed in een kwestie, die je juist dankzij de zijpaden op het spoor komt.

Mits - en daar komt de nuance - je er geen tien jaar en vijfhonderd bladzijden over doet.

Linders en Hilberdink houden niet van dikke biografieën. Dat kun je je lezers niet aandoen, vinden ze.

Voelt Van der Meulen zich aangesproken? Zijn biografie telt meer dan 900 bladzijden. Hij vindt dat je als biograaf je uiterste best moet doen om onder de duizend bladzijden te blijven. Maar er zijn uitzonderingen. Van der Meulen: ‘Een dikke biografie is niet per definitie onleesbaar. Neem de biografie van Thomas Mann door Klaus Harprecht. Die telt meer dan tweeduizend pagina's. En toch is die goed leesbaar Of de biografie van Lodewijk van Deyssel door Harry Prick. Dat boek is natuurlijk idioot dik en staat vol eigenaardige details. Maar dat past wél bij het leven van Van Deyssel, die minutieus en bijna obsessief al zijn bezigheden heeft bijgehouden.’ Waarop Linders tegenwerpt: ‘Van Deyssel wordt dan ook niet meer gelezen.’ En Hilberdink: ‘Een biografie mag geen hobby worden. Harry Prick heeft alleen maar aan zichzelf gedacht, net als Van Deyssel.’ Linders, ten slotte: ‘Multatuli is waarschijnlijk de enige Nederlandse schrijver die een omvangrijke biografie verdient.’

Afstand nemen

De lezer staat centraal, daarover zijn de drie biografen het eens. Hilberdink wil de lezer iets bieden. Zelf noemt hij dat een ‘zeker moralisme’: ‘Ik wil het leven van Lodeizen voor jonge mensen toegankelijk maken, opdat ze ook zijn poëzie gaan lezen.’

Zonder passie geen biografie. Ook daarover zijn de drie biografen het eens. Als biograaf moet je affiniteit hebben met je onderwerp. Maar dat betekent niet dat je je onderwerp moet be wonderen. Je moet je erover opwinden, zegt Linders. Je wilt gegrepen worden, meent Van der Meulen. En Hilberdink: ‘Vakmanschap blijkt uit de manier waarop je met je object omgaat. Je moet kunnen relativeren. Je moet afstand kunnen nemen.’

Afstand blijkt een belangrijk trefwoord te zijn. Afstand gepaard met inlevingsvermogen en verantwoordelijkheidsgevoel. Dat geldt ook voor de manier waarop je omgaat met informatie die de familie of vrienden van de gebiografeer de niet openbaar wil maken. Linders herinnert zich de raad die Wim Hazeu haar gaf toen ze net begonnen was met biografisch onderzoek: ‘Geen valse scrupules, alsjeblieft.’

Maar als je weet dat het openbaar maken van bepaalde gegevens desastreuze gevolgen zal hebben voor de reputatie van de ge-

[p. 49]

biografeerde of die van hun nakomelingen? Dan moet je afwegingen maken, vinden Linders, Hilberdink en Van der Meulen. Als compromitterende informatie relevant is voor de biografie, moet je erover schrijven. Je kunt er wel voor kiezen bepaalde feiten op een bepaalde manier te presenteren. Soms is dat zelfs noodzakelijk. Hilberdink wijst op het belang van de historische context. Biografen moeten beseffen dat de betekenis van bepaalde woorden in de loop van de jaren verandert. ‘Wat nu een depressie heet, werd in de negentiende eeuw heel anders benoemd. Soms mag je het tekenen van loyaliteitsverklaring tijdens de Duitse bezetting niet domweg als verraad beschouwen. En in de tijd van Lodeizen werd sowieso niet over homoseksualiteit gesproken en bepaalde dat ook niet je identiteit. Je kunt dus nooit door de bril van nu kijken naar een jongen die toen ontdekte anders te zijn. Maar daarover kun je wel informatie in egodocumenten uit die tijd vinden.’

Mens zonder benen

Goede biografen beschikken dus over passie, een groot inlevingsvermogen en verantwoordelijkheidsgevoel. En ze weten hoe ze afstand moeten houden. Maar stel dat je over al die eigenschappen beschikt, hoe begin je dan concreet aan je onderzoek? Zijn daar regels voor?

Linders zegt geen vaste methode te gebruiken. Wel vindt ze het een eerste vereiste dat een biograaf het werk - de geschriften of de daden - van zijn of haar onderwerp van A tot Z in chronologische volgorde kent. ‘Om het schrijven van een biografie te rechtvaardigen, moet je weten waarom de gebiografeerde interessant is.’

Betekent dit dat je een biografie het beste chronologisch kunt laten verlopen? Van der Meulen veert op. ‘Het is knap lastig een thematische biografie te schrijven. Je moet de levensbeschrijving vanaf iemands jeugd opbouwen. Begin jaren negentig nam Hans van Straten een Multatuli-biografie over van Paul van 't Veer, die na het voltooien van de eerste helft was overleden. Van Straten begon op de tweede helft van Multatuli's leven, en dat leverde het verhaal op van een halve persoon, van een mens zonder benen.’

Hilberdink gaat uit van een vastomlijnd programma. ‘Als ik begin, heb ik drie vragen. Waarom schrijft of schreef iemand bepaalde boeken? Wat heeft de gebiografeerde gelezen, en wie heeft hij of zij ontmoet? Je moet altijd, ook als je over het leven van een politicus schrijft, weten waarom iemand een bepaalde prestatie heeft geleverd. Dat is vaak een psychologische kwestie.’

Daarmee zijn we op het gebied van de psychologie beland. Of, wat Hilberdink betreft, op het gebied van de psychoanalytische methode, waarvan hij gedeeltelijk gebruik heeft gemaakt in zijn Rodenkobiografie. Nu lopen de meningen echt uiteen. Van der Meulen werd in de kritiek aangevallen omdat hij te weinig zou hebben gepsychologiseerd. Dat was een bewuste keuze, zegt hij. Alle biografieën verouderen in de loop van de tijd, maar hij wilde dat proces zo lang mogelijk tegenhouden. En omdat psychoanalyse en psychologische benaderingen volgens hem te veel aan mode en tijd onderhevig zijn, wilde hij die niet gebruiken in zijn biografie.

Hoewel Linders Van der Meulens huiver voor amateuristische psychoanalytische methoden deelt, vindt ze dat een biograaf niet zonder psychologisch inzicht te werk

[p. 50]

kan gaan. Daarom, zegt ze, kan ze zich niet voorstellen dat je op jonge leeftijd, zonder veel levenservaring, aan een biografie begint. Je moet zelf een beetje geschiedenis hebben voor je over de geschiedenis van iemand anders kunt schrijven. Wat Van der Meulen de opmerking ontlokt dat je beter jong kunt zijn als je een biografie van een popmuzikant schrijft. ‘Maar’, waarschuwt hij, ‘dat wil niet zeggen dat je je taalgebruik aan je onderwerp moet aanpassen.’

Dat brengt ons op een nieuwe tip, stelt hij vast: ‘Blijf bij je eigen taal. Verschuil je niet achter de taal van de gebiografeerde.’

Tips voor de beginnende biograaf, niet noodzakelijkerwijze in deze volgorde
•	lees, voor zover van toepassing, eerst het verzameld werk van de gebiografeerde
•	ga uit van een vraagstelling
•	verzamel zoveel mogelijk gegevens
•	werk met schema's; baseer die op het materiaal en je vraagstelling
•	ga voorzichtig om met bronnen; wantrouw alles en toets alles twee keer. Als je maar één aanwijzing hebt voor een bepaald gegeven, geef dat dan aan
•	verdwaal niet op zijpaden
•	laat je er niet door afschrikken dat er van je beoogde onderwerp al een biografie bestaat
•	bedenk dat je je boek voor lezers schrijft
•	raak niet verstrikt in de verhouding met familieleden en vrienden van de gebiografeerde; het zijn niet jouw familie en vrienden
•	laat je manuscript pas aan het einde van je werkzaamheden aan de familieleden en vrienden van je onderwerp zien

Biografiewetenschap

De borden zijn leeg. Er is nog net tijd voor koffie en een laatste vraag. De meest actuele dan maar: vinden de drie biografen de tijd rijp voor de kunst van het biograferen als academisch vak? Ja, zegt Linders. ‘Het genre moet een plaats krijgen bij geschiedenis of bij de literatuurwetenschap. En dan gaat het me niet om het vaststellen van richtlijnen, maar om onderzoek naar de mogelijkheden en de valkuilen en de verwantschappen met sociologie, geschiedenis, psychologie en naar wat er op het gebied van de biografie allemaal is gedaan, in Nederland en daarbuiten.’ Ook Van der Meulen ziet voordelen bij het creëren van een biografiewetenschap: ‘De biografie is in de mode, en dat heeft niet alleen voordelen. Iedereen die tegenwoordig iets anders wil doen, schrijft een biografie. En dan heb je nog het probleem dat zodra iemand een biografie begint, hij of zij zich het onderwerp toe-eigent, waardoor dat onderwerp jarenlang voor anderen buiten bereik is. Je zou bijna hopen dat het vak wat minder populair wordt. Aan de andere kant - en dat lijkt misschien in tegenspraak met wat ik net zei - zou het goed zijn als er meerdere biografieën van één iemand verschijnen.’ De drie biografen zijn het erover eens dat

[p. 51]

een biografie altijd een wetenschappelijk én een literair aspect moet hebben. Linders drukt het zo uit: ‘Wat er staat moet je wetenschappelijk kunnen verantwoorden en tegelijkertijd moet het zo zijn geschreven dat de lezer zich door het verhaal laat meenemen.’

De koffie is op. Iedereen moet aan het werk; de groep breekt op. Zouden Hilberdink, Linders en Van der Meulen niet graag een substantiële beurs willen hebben, zodat ze 's avonds eens iets anders kunnen doen dan werken?

De reacties zijn lauw. Van der Meulen: ‘Ik heb de Multatuli-biografie in mijn vrije tijd geschreven, dat ging ook. Natuurlijk ervaar je het krijgen van een subsidie als een stimulans, maar dat gevoel gaat na een paar dagen weer over. De teleurstelling over het niet krijgen van geld trouwens ook.’ Hilberdink werkt harder aan zijn biografie als hij dat naast een vaste baan moet doen, zegt hij, omdat hij dan onder de nodige druk staat. Linders vindt een subsidie niet onbelangrijk, maar, zegt ze, je moet je er als biograaf niet van afhankelijk maken: ‘Je schrijft een biografie omdat je dat wilt, omdat die man of vrouw je bezighoudt, omdat je er iets over te zeggen hebt. Als je een beurs krijgt, voel je je bevestigd, en als je geen beurs krijgt moet je het gevoel overwinnen dat men je werk blijkbaar niet subsidiabel vindt. Maar het verschil tussen wel en geen beurs is in feite niet meer dan de tijd die je aan je biografie besteedt. Zonder subsidie duurt het gewoon langer.’