Biografie Bulletin. Jaargang 17

[p. 25]

Twee vrouwen in de schaduw
Familiegeschiedenis als roman
Dik van der Meulen

In Een vrouw in de schaduw beschrijft Dorinde van Oort het leven van Annetje Beets, de vrouw van haar grootvader. Beets leefde in de schaduw van de liberale voorman P.J. Oud, de operazanger Hendrik van Oort en zijn zoon Jan van Oort, beter bekend als Jean Dulieu. Een biografie is dit boek niet, een roman evenmin. Zou het een vie romancée zijn?

Aan potentiële hoofdpersonen van biografieën geen gebrek, in de familie van Dorinde van Oort. Haar overgrootvader van moederskant was de tekenaar Johan Braakensiek. Haar grootvader, Hendrik van Oort, was in zijn tijd befaamd als lied- en operazanger, en haar vader was Jan van Oort, beter bekend als Jean Dulieu, de onlangs overleden schepper van Paulus de Boskabouter. Bovendien hadden sommige familieleden nauwe betrekkingen met de broers P.J. en J.J.P. Oud, respectievelijk oprichter van de vvd en baanbrekend architect. Van Oort koos echter niet een van hen, maar de derde echtgenote van haar grootvader, de voor de buitenwereld onbekende Annetje Beets, tot de centrale figuur van haar familiekroniek Vrouw in de schaduw. Dat blijkt niet zo'n vreemde keus, want door deze vrouw kwam de schrijfster vanzelf bij de anderen terecht - met uitzondering van Johan Braakensiek, al duikt ook die nog even op.

Annetje Beets, die in 1988 op bijna honderdjarige leeftijd overleed, is ook in andere opzichten een interessant uitgangspunt voor een boek. De verteller - opererend onder de naam Emma Mansborg - reconstrueert Annetjes leven op basis van nagelaten brieven, foto's, archiefmateriaal en herinneringen van andere familieleden. Ze komt tot een aantal onthutsende vaststellingen. Zo zou Beets in 1915 een kind hebben gekregen van P.J. Oud, de latere politicus. Omdat dit de loopbaan van Oud ernstig kon schaden, overtuigde zijn vader (‘de oude Oud’) haar er met een flinke som geld van dat ze het kind beter bij haar zuster kon onderbrengen. Maar er blijken nog ernstiger zaken te zijn gebeurd. Emma komt tijdens haar onderzoek tot de conclusie dat Annetje, mét medeweten van Emma's va-

[p. 26]

der Lepel, geprobeerd heeft haar derde echtgenoot (Emma's grootvader) te vergiftigen.

Als dit een roman was, zou vermoedelijk niemand zich er verder druk om maken. Maar Vrouw in de schaduw is geen roman. Wat het wel is? ‘Een familiegeschiedenis’ luidt de ondertitel, maar dat zegt natuurlijk ook niet veel over het genre. In eerste instantie heeft het boek wel degelijk een aantal kenmerken van een roman: er staan bijvoorbeeld dialogen in die niet zo zijn uitgesproken en de namen van de verteller en haar vader zijn verzonnen. Anderen, zoals de leden van de families Oud en Braakensiek, komen daarentegen onder hun eigen naam voor. (Of Annetje Beets inderdaad zo heeft geheten, weet alleen de ingewijde lezer.) Een verklaring voor dit schimmenspel wordt in een korte ‘verantwoording’ gegeven. ‘In dit boek worden historische personages opgevoerd’, staat daar, ‘terwijl andere figuren gefingeerd zijn of om redenen van privacy gefingeerde namen hebben gekregen.’ Van Oort laat haar lezers, bedoeld of onbedoeld, in onzekerheid. Want, nog afgezien van de al dan niet verzonnen namen: wie bestaat, en wie niet? En dat terwijl er nogal wat aan de hand is: een onecht kind, pogingen tot moord en medeplichtigheid daaraan, om van kleinere vergrijpen (zoals financiële malversaties), scheidingen en uit de hand gelopen conflicten nog maar te zwijgen.

Een roman is het niet, maar een biografie evenmin. Daarvoor is de hoofdpersoon net te weinig, en de auteur juist iets te nadrukkelijk aanwezig. Het leven van Annetje Beets is vol vragen die haar nagelaten documenten niet beantwoorden. Om die reden heeft Van Oort gekozen voor een vorm die tussen de bestaande genres inbungelt. Vrouw in de schaduw is het verslag van de zoektocht naar het leven van Annetje Beets. Dit geeft de verteller/auteur - Van Oort laat er geen twijfel over bestaan dat die twee zo goed als identiek zijn - de vrijheid om vermoedens en indrukken op te schrijven waarvoor geen harde bewijzen bestaan. Volledigheidshalve zegt ze hierover in haar verantwoording: ‘Naspeuringen en citaten zijn grotendeels gebaseerd op authentieke bronnen en documenten; de conclusies zijn echter geheel voor rekening van de auteur.’ Maar afdoende blijkt die verklaring niet. Elsbeth Etty citeert in haar bespreking van het boek in NRC Handelsblad een bericht uit het Algemeen Dagblad: ‘P.J. Oud, ex-burgemeester van Rotterdam en een van de vvd-prominenten van het eerste uur, had een onwettig kind.’

Annetje Beets, ca. 1916

[p. 27]

Reconstructie

De zoektocht van Emma Mansborg begint met de crematie van haar ‘oma Annetje’ in het voorjaar van 1988. Ze raakt tijdens de nazit aan de praat met een aantal stokoude familieleden. Na afloop gaat ze nog even met haar vader Lepel mee, die dat kennelijk niet prettig vindt. Als ze bij hem thuis komen blijkt waarom: daar ligt ‘oma Annetjes hutkoffer open op het hoogpolige tapijt, haar brieven en foto's her en der verspreid, de prullenbak naast zijn stoel al volgepropt met haar papieren’. Lepel Mansborg was dus al bezig om, tegen eerder gemaakte afspraken met zijn dochter in, opruiming te houden onder de papieren van zijn stiefmoeder. Emma weet veel van de documenten te redden (een deel ervan ligt zelfs al half verkoold in de open haard), en in de trein naar huis begint ze de stapels door te werken. Zo begint haar zoektocht.

Langzaam ontvouwt zich voor de lezer de hierboven al geschetste situatie, waarbij het niet helemaal duidelijk is wie nu eigenlijk de werkelijke hoofdpersoon is: Annetje Beets, Emma Mansborg of misschien zelfs haar vader Lepel? Emma citeert uitvoerig uit de brieven van, aan en over haar aangetrouwde grootmoeder; citaten die ze laat volgen door eigen analyses en interpretaties, die niet minder uitgebreid zijn. Een hoogst belangrijke bron zijn voor haar de vele familiefoto's die ze tussen Annetje Beets' papieren heeft aangetroffen.

Het resultaat is een portret van een veelgeplaagde vrouw die haar hele leven om erkenning vocht. Annetje werd door haar grote liefde P.J. Oud minder belangrijk gevonden dan zijn politieke loopbaan, en moest daarom haar kind verloochenen. In plaats daarvan kwam ze bij Ouds vader in huis, als verzorgster van diens vrouw en vervolgens als een soort maîtresse. De ‘oude Oud’ zorgde ervoor dat ze na zijn dood kon trouwen met zijn buurman Christiaan Mansborg, de zanger in ruste, die juist gescheiden was van Mien Braakensiek. Maar veel beter kon Annetje het vinden met Mansborgs zoon Lepel, en samen kwamen ze op de gedachte om zich van de gepensioneerde musicus te ontdoen.

Ondanks alle documenten is de bewijsvoering hiervoor moeizaam. Zaken die het daglicht niet kunnen verdragen, worden nu eenmaal zelden aan het papier toevertrouwd. De sombere reconstructie vindt dan ook vooral plaats in het hoofd van Emma Mansborg, en de conclusies komen - zoals de schrijfster in de verantwoording al liet weten - voor háár rekening. Zodoende is Vrouw in de schaduw ook het portret geworden van een door het familieverleden geobsedeerde ikfiguur, die eveneens in de schaduw leeft - in dit geval van Lepel Mansborg. Het portret van de laatste is interessant, maar opzettelijk onvolledig gelaten. We lezen over een driftige, egocentrische man die mooie brieven kon schrijven, maar over zijn bezigheden wordt niet gesproken.

Vakantiekiekjes

Geen historische roman, geen biografie en toch ook geen autobiografie. De mengeling van feiten en verbeelding, van herinneringen en kommervolle voorstellingen lijken ongeschikt voor welk genre ook. Behalve voor de vie romancée. Of Vrouw in de schaduw daarbij hoort, hangt af van de definitie die men ervan geeft. De verzonnen dialogen en scènes lijken in elk geval bij het genre te passen. Zoals de Proloog, waarin

[p. 28]

Christiaan Mansborg - lees: Hendrik van Oort - zijn huis verlaat, even nadat hij de koffie heeft gedronken waarin zijn vrouw Annetje ‘een stuk of wat van die pillen’ heeft gedaan. Emma Mansborg - lees Dorinde van Oort - beschrijft hoe hij op 8 april 1941 naar het dorp wandelt, eerst vitaal en veerkrachtig, dan steeds langzamer. Daar breekt de proloog af, maar tegen het eind van het boek wordt het verhaal hervat en voltooid. Niemand weet hoe het die dag precies gegaan is - zeker is alleen dat Mansborg gevallen is en met een gebroken been in het ziekenhuis belandt -, maar voor de vie romancée is zoiets geen bezwaar. Overigens is het interessant te bedenken dat zoiets, net als de verzonnen gesprekken, misschien wel gebeurd had kunnen zijn, maar met zekerheid niet waar gebeurd is. De verbeelde werkelijkheid is per definitie geen werkelijkheid, ze kan er op z'n best bij in de buurt komen.

In het geval van Een vrouw in de schaduw is het moeilijk te beoordelen hoever de auteur van die werkelijkheid verwijderd is. Haar bewijslast is, zoals gezegd, schraal. Zo hecht ze grote waarde aan de familiefoto's die in haar bezit zijn, en waarvan er een aantal achter in het boek is opgenomen. ‘De betreffende vakantiekiekjes tonen een manke, verwelkte Annetje met een bitter, vertrokken mondje.’ ‘Je ziet een stralende grootvader [= Christiaan Mansborg] die zijn ogen niet van Annetje kan afhouden. Je ziet een Annetje met een vertrokken lachje en wijkende ogen.’ Vooral die laatste foto, waarin het hele door Van Oort opgetekende drama zich aftekent, zou de lezer graag willen zien, maar die is helaas niet opgenomen. Maar afgezien daarvan zou een goede biograaf een diagnose op basis van foto's wel achterwege laten. In een vie romancée is veel meer geoorloofd: niet alleen het invullen van lege plekken of het verzinnen van dialogen, maar ook het interpreteren van gelaatsuitdrukkingen op foto's. De enige vraag is of de vie romancée zelf wel geoorloofd is.

Dorinde van Oort, Vrouw in de schaduw. Een familiegeschiedenis (Amsterdam, Cossee 2006)