Biografie Bulletin. Jaargang 17

[p. 17]

Een hedendaagse kosmonaut
Het geromantiseerde leven van Elizabeth Cook
Rudolf Dekker

Anna Enquist heeft in haar boek De thuiskomst de vrouw van kapitein Cook, de bekende Engelse ontdekkingreiziger uit de achttiende eeuw, tot hoofdpersoon gemaakt van wat zij expliciet een roman noemt. Drie jaar eerder verscheen een Engelstalig boek over dezelfde vrouw, dat meer in de buurt komt van een vie romancée, gepresenteerd als een ‘real and imagined life’. Maar wat is waar in deze boeken, en wat komt wel en niet geloofwaardig over?

Zowel de Nederlandse schrijfster Anna Enquist als de Australische Marele Day wilden het bestaande beeld van Elizabeth Batts, de latere mevrouw Cook, bijstellen. Elizabeth Cook werd door James Boswell in zijn dagboek omschreven als ‘a decent, plump English woman’, en dat beeld is eindeloos herhaald in de honderden boeken die over de kapitein zijn geschreven. Enquist en Day hebben beiden onderzoek naar het leven van Elizabeth Cook gedaan. Daarbij kunnen ze elkaar in verscheidene archieven zijn tegengekomen, zoals in hun boeken dezelfde mensen - de schrijfster Fanny Burney, de Admiraliteitsbestuurder Hugh Palliser en de uit Haïti meegenomen Omai - elkaar ontmoeten. Het thema van de onbekende vrouw achter de beroemde man is al langer onderwerp van biografieën en vie romancées. Zo verscheen in 1997 een boek over Emily Tennyson, de echtgenote van de dichter Alfred Tennyson (Ann Thwaite, Emily Tennyson, the Poet's Wife), in 2002 de biografie Clara, Mrs Henri Ford van Ford R. Bryan, en werden in 2005 de dagboeken gepubliceerd van Rosalie Hook, de vrouw van de schilder James Clarke Hook, die zelf ook een verdienstelijk schilder was (Woman Behind the Painter, Juliet McMaster, red.). Onlangs is een boek aangekondigd waarin de vrouw achter een andere grote achtttiende-eeuwer, Jean-Jacques Rousseau, Thérèse Levasseur, die altijd als een onnozele analfabeet is voorgesteld, eindelijk recht wordt gedaan. En dan zijn er inmiddels talloze boeken verschenen over de minnaressen van beroemde mannen, zoals de maîtresse van Charles Dickens en de

[p. 18]

vriendin van Voltaire, Emilie du Châtelet, wier verhandelingen over wis- en natuurkunde niet alleen Voltaire zelf, maar ook Albert Einstein inspireerden.

Van de twee boeken over Elizabeth Cook is dat van Enquist het minst conventioneel en het meest belangwekkend als literair werk. Het is gebouwd op een paradox: James Cook is in het leven van zijn vrouw zeer áánwezig als hij, vaak jarenlang, op zee is, maar zeer áfwezig als hij aan wal is. Eenmaal thuisgekomen herschrijft hij zijn reisverslagen of bereidt hij een nieuwe reis voor. Enquist beschrijft welke geestesgesteldheid dat teweegbrengt bij zijn echtgenote, die al die jaren thuis belast blijft met een groeiend aantal kinderen. Daarbij strijdt vrees om haar man om voorrang met boosheid over diens verlangen zo snel mogelijk weer zee te kiezen. Een andere constante zijn haar zorgen over de kinderen en hun tragische overlijden op jonge leeftijd - de oudste werd eenendertig. Elizabeth overleefde ze allemaal en stierf ver in de negentiende eeuw, op vierennegentigjarige leeftijd.

Enquist zet de tegenstellingen tussen de echtgenoten scherp aan. Terwijl Elizabeth zichzelf verwijten maakt over de dood van haar dochter, doet James hetzelfde over matrozen die aan boord van zijn schip zijn omgekomen. En terwijl hun kinderen sterven aan ziektes waarvoor nog geen medicijnen bestaan, beroemt hij zich erop dat zijn matrozen niet ziek worden, omdat hij zulke grote hoeveelheden zuurkool mee aan boord heeft genomen.

Het verhaal voltrekt zich niet in gebeurtenissen, maar in geleidelijke ontwikkelingen. Het proces van sociale stijging wordt bijvoorbeeld getekend door de beschrijving van de toetreding van James Cook tot de

Elizabeth Cook, door een onbekende schilder. Mitchell Library, Sydney

Royal Academy. Een ander thema is de toenemende verharding van James, verbittering zelfs, tegenover zijn opdrachtgevers. De echte actie vindt ver weg plaats, meestal ergens op de Stille Zuidzee. In het boek wordt daarvan verslag gedaan in brieven, journalen en soms door James zelf. De afloop van het boek is abrupt, hoewel niet onverwacht: de kapitein wordt door de bewoners van een door hem als eerste Europeaan ontdekt eiland gedood. Jaren later krijgt Elizabeth van Hugh Palliser, met wie zij, zo suggereert Enquist, een bijzondere band heeft, de laatste journaalbladen van haar man. Die had hij achtergehouden omdat Cook zich daarin nogal kritisch uitlaat over de Admiraliteit.

De thuiskomst eindigt niet alleen met doodslag, maar ook met een ‘plechtige vernie-

[p. 19]

ling’: een rituele verbranding. Elizabeth Cook verbrandt de brieven en papieren van haar man, en denkt: ‘Ik sta mijn leven op te stoken.’ In haar nawoord schrijft Enquist dat ze zich binnen de grenzen van het mogelijke gehouden heeft aan de historische feiten. In de roman is een literatuurlijst opgenomen ten behoeve van de lezer die ‘de grens tussen feiten en fictie nauwkeurig wil nalopen’. Nu is dat doorgaans niet de meest aangename of nuttige exercitie, maar zeker is dat Elizabeth de brieven van haar man verbrand heeft. Interessanter is het daarom in het licht van die ‘grens tussen feiten en fictie’ een vraag te stellen op een meer abstract niveau: hoe overtuigend heeft Enquist de tijdgeest weergegeven?

Moderne congresganger

De thuiskomst speelt in de tijd van de Verlichting. Dat de reizen van James Cook en hun schriftelijke neerslag, net als bijvoorbeeld de Encyclopedie van Diderot, behoren tot de hoekstenen van de Verlichting is evident. Het karakter van Cook sluit hierbij aan. Hij roept voortdurend om ‘de feiten’, zelfs als hij meer wil weten over het overlijden van zijn kinderen. Voor godsdienstige gevoelens is zelfs dan geen plaats. Dit stemt overeen met het beeld dat de historische literatuur over Cook schetst. Cook leverde ook een bijdrage aan de verbreiding van de moderne concepten van tijd en ruimte. De hele wereld bracht hij in kaart, en dat kon weer niet zonder de technisch geperfectioneerde zeeklok waarmee eindelijk de lengtegraad op zee precies kon worden vastgesteld.

Het nauwkeurig in kaart brengen van de wereld kun je zien als een doelstelling van de Verlichting. Maar Enquist legt de kapitein soms wel erg moderne bewoordingen in de mond, zoals wanneer zij hem laat praten over de ‘sterftepercentages’ van zijn bemanning. Dat gebeurt naar aanleiding van een lezing die hij moet houden voor de Royal Academy. Zijn vrouw helpt hem met een horloge in de hand de exacte tijdsduur van zijn voordracht te plannen. Bij de eerste poging constateert mevrouw Cook dat de lezing vijf minuten te lang duurt. Cook transformeert op stel en sprong van een oude zeerot zonder vrees tot een moderne congresganger die bang is dat de voorzitter gaat roepen: ‘please finish!’

Het kan zijn dat de schrijfster hier een bewuste keuze heeft gemaakt. De thuiskomst is een historische roman, maar Enquist maakt geen gebruik van populaire en banale stijlmiddelen als verouderd taalgebruik en beschrijvingen van in onbruik geraakte voorwerpen en omgangsvormen. Eerder laat ze de lezer met terloopse referenties, zoals aan Händel, Haydn en Mozart, weten dat het boek in de achttiende eeuw speelt. Zodra ze echter Elizabeths gedachten weergeeft, ontbreekt zulke historisering. Op sommige momenten zouden haar gedachten die van de echtgenote van een hedendaagse kosmonaut kunnen zijn geweest, maar misschien was dat de bedoeling van de schrijfster. In haar monologue intérieur spreekt mevrouw Cook soms tot zichzelf met een opmerkelijk moderne toon en in dito bewoordingen. Zoals haar aldus geformuleerde gedachte: ‘...ik moet niet zo naar hem kijken, geen kritische afstand bewaren...’

Mogelijk hebben scènes als de strikte tijdplanning van James' lezing bewust een modern karakter gekregen. Op sommige lezers, historici met name, zal dat een vervreemdend effect hebben. Anderen zul-

[p. 20]

len zich daardoor juist beter kunnen inleven in de geschiedenis van Elizabeth Cook, en een enkele literaire lezer zal in De thuiskomst een snufje postmodernisme herkennen.

De Elizabeth Cook van Enquist is een andere dan die van Day. De eerste is modern, onafhankelijk en opstandig; de tweede is geneigd in haar lot te berusten en maakt een meer achttiende-eeuwse indruk. Misschien schetste uiteindelijk alleen Boswell in zijn dagboekaantekeningen het juiste beeld. Hij heeft Elizabeth Cook per slot van rekening in levende lijve ontmoet.

Marele Day, Mrs. Cook. The Real and Imagined Life of the Captain's Wife (St. Leonards, Allen and Unwin 2003)

Anna Enquist, De thuiskomst (Amsterdam, De Arbeiderspers 2005)