Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 87]

Alice in Versailles
Het verfilmde leven van Marie Antoinette
Rob van Essen

Na de veelgeprezen films ‘The Virgin Suicides’ en ‘Lost in Translation’ waagde regisseur Sofia Coppola zich aan het leven van Marie Antoinette. Rob van Essen zag de film en vroeg zich af over wie die nu eigenlijk gaat.

Net als het verhaal interessant begint te worden, houdt de film op. Samen met haar echtgenoot, Lodewijk de Zestiende, wordt de Franse koningin Marie Antoinette door het in opstand gekomen volk gedwongen om het paleis in Versailles te verlaten en naar Parijs te verhuizen. Ze werpt nog even een blik door het raam van haar koets en net als het turbulentste gedeelte van haar leven op het punt staat te beginnen, rolt de aftiteling door het beeld en gloeien de zaallichten op.

Vaak is het een voordeel als een biografische film niet het hele leven van de hoofdpersoon behandelt, want een film die het leven van een personage van wieg tot graf in beeld brengt, lijkt maar al te vaak op een chronologisch geordende serie tableaux vivants zonder enige diepgang.

Als een filmmaker ervoor kiest een bepaald gedeelte uit een leven te verfilmen, dringt de vraag zich natuurlijk wel op waarom er juist voor dát gedeelte is gekozen. Blijkbaar gaat het Sofia Coppola in haar film ‘Marie Antoinette’ niet om de meest dramatische gebeurtenissen uit het leven van de Franse koningin - de Revolutie, de vluchtpoging die eindigt in Varennes, de gevangenschap en de uiteindelijke terechtstelling. In plaats daarvan concentreert ze zich op de jaren in Versailles vóór de Revolutie.

Coppola baseerde haar film op de biografie Marie Antoinette: The Journey van Antonia Fraser uit 2001. Fraser schetst een genuanceerd portret van Marie Antoinette. Ze benadrukt dat die als meisje van vijftien bij het Franse hof aankwam. Niet alleen werd de jonge prinses geacht te trouwen met een kroonprins die ze niet eerder ontmoet had, ook moest ze haar weg vinden in het doolhof van regels en intriges waardoor het hofleven werd gekenmerkt. Sommige critici vonden dat Fraser Marie Antoinette afschildert als slachtoffer. Helemaal terecht is dat niet. Fraser besteedt ook veel aandacht aan de groeiende politieke belangstelling van Marie Antoinette, die zich naarmate haar interesse voor staatszaken groeide

[p. 88]

Kirsten Dunst als Marie Antoinette

steeds meer begon te bemoeien met benoemingen en andere politieke zaken. Daarover correspondeerde ze uitgebreid met haar moeder, keizerin Maria Theresa van Oostenrijk en haar broer, Jozef de Tweede, die zijn moeder zou opvolgen.

Coppola concentreert zich in haar film vooral op het jonge meisje dat zich als toekomstige koningin aan het Franse hof moet zien te handhaven. De politieke ontwikkelingen in de buitenwereld komen, anders dan in de biografie van Fraser, nauwelijks aan bod. Wel spreekt Marie Antoinette er tegenover haar hofdames haar verontwaardiging over uit dat men schijnt te denken dat ze heeft gezegd dat het volk bij gebrek aan brood dan maar taart moet eten, - ‘zoiets zou ik werkelijk nooit zeggen,’ - maar verder duikt datzelfde volk pas weer op als het aan het eind van de film het koningspaar uit Versailles komt halen.

Een van de verdiensten van Fraser is dat ze Marie Antoinette in haar tijd plaatst. Coppola plaatst Marie Antoinette in haar omgeving. In het begin van de film wordt de jonge prinses naar Versailles gebracht, aan het eind van de film wordt ze er als koningin uit weggevoerd. In de tussenliggende twee uur wordt er zoveel aandacht besteed aan de rituelen en de eet- en feestgewoonten aan het hof, dat de film eigenlijk ook ‘Versailles’ had kunnen heten.

De zalen, de kostuums, de maaltijden, de taart - het wordt allemaal prachtig in beeld gebracht, maar van karakterontwikkeling is nauwelijks sprake. We zien Marie Antoinette moeder worden en zich steeds meer terugtrekken in haar zelfgeschapen pastorale wereld van haar paleisje het Petit Trianon. Van haar groeiende politieke interesse en bewustwording, zoals die door Fraser worden geschetst, is in de film geen spoor te bekennen. Er wordt een sprookjeswereld geschetst, die voorbij is zodra de buirenwereld ingrijpt.

Een gewone tiener

De vorige twee films van Coppola, ‘The Virgin Suicides’ uit 1999 en ‘Lost in Translation’ uit 2003, waren subtiele films, waarin geen woord te veel werd gezegd. Daarom verrast het dat in ‘Marie Antoinette’ het effect van de beelden verscheidene malen door veel te veel uitleg wordt tenietgedaan. Als de jonge Marie Antoinette op weg naar Parijs bij de Franse grens aankomt, wordt ze in een speciaal voor dit doel precies op de grens opgetrokken tent van alle Oostenrijkse kledij ontdaan om geheel naakt de Franse bodem te betreden. Blijkbaar wordt de kijker niet in staat geacht dit ritueel te begrijpen, want Coppola laat een hofdame ter plaatse de hele procedure aan Marie Antoinette uitleggen, waardoor alle spanning verdwijnt. Als de film het ontwaken van Marie Antoinette tijdens haar eerste ochtend in Versailles laat zien, gebeurt hetzelfde. Onder de prinsessen en hofdames bestaat een ingewikkelde rangorde wie de koningin mag aankleden en omdat er steeds weer hogergeplaatste dames de

[p. 89]

slaapkamer binnenkomen, duurt het uren voordat de rillende Marie Antoinette eindelijk haar ondergoed aangetrokken krijgt. Ook hier worden de beelden ontkracht doordat dezelfde hofdame de hele procedure ter plaatse geduldig uitlegt. ‘Show, don't tell!’ zou je die hofdame (en Coppola) willen toeroepen.

Coppola lijkt Marie Antoinette vooral te willen laten zien als ‘gewoon’ meisje. Misschien heeft ze er daarom voor gekozen om zich te concentreren op het leven aan het hof in Versailles. In de film loopt Marie Antoinette (gespeeld door Kirsten Dunst, die ondanks het feit dat ze bijna voortdurend in beeld is, door het gebrek aan karakterontwikkeling eigenlijk bijzonder weinig te doen heeft) door de gangen van Versailles als een soort Alice in Wonderland (met dit verschil dat het in dit verhaal niet de koningin is die uiteindelijk ‘Off with their heads!’ roept). We zien hoe Marie Antoinette spelletjes doet met haar vriendenclubje, en hoe ze op haar achttiende verjaardag een nacht doorhaalt om 's ochtends met andere feestvierders van haar leeftijd naar de zonsopgang te kijken. Je kijkt ernaar en denkt: o ja, hier wil Coppola ons Marie Antoinette laten zien als een gewone tiener, die na een feest op blote voeten door het gras zwalkt. Als het bedoeld is om Marie Antoinette dichter bij de kijker te brengen, werkt het niet. Juist het bijzondere, niet het algemene, leidt tot identificatie. Maar misschien wil Coppola ook helemaal niet dat we ons met Marie Antoinette identificeren.

De vraag blijft wat ze dan wel wil met deze film. Dat de in 1971 geboren Coppola ervoor gekozen heeft om de sfeer van de film mede te laten bepalen door muziek uit haar eigen tienerjaren, de jaren tachtig van de twintigste eeuw, leidt tot de vraag of Coppola zich misschien zelf met Marie Antoinette identificeert. Speelde ze vroeger op zolder Versailletje met haar vriendinnen? Ook verder maakt de muziek, die in de film een prominente plaats inneemt, een vreemde indruk. Coppola heeft gekozen voor nummers van New Order, The Cure, Bow Wow Wow en Siouxie and the Banshees, kortom, commerciële maar toch enigszins alternatieve muziek, waardoor een rebels imago wordt opgeroepen zonder dat daar een historische rechtvaardiging voor lijkt te bestaan. Als we wat dit betreft op ons eigen kroonprinselijk paar mogen afgaan, dat met veel plezier concerten van René Froger en Marco Borsato bezoekt, houden koningshoven het meestal toch bij iets behoudender muziek. Hoe dan ook, uiteindelijk is het misschien toch wel een beetje onbeleefd om door middel van muziek uit je jeugd een eigen, anachronistisch stempel op een historisch personage te drukken. De belettering van de filmtitel is trouwens ontleend aan de hoes van ‘Never Mind The Bollocks’ van The Sex Pistols. Kortom, een film van een wezenloze hipheid, die meer over de regisseur zegt dan over het titelpersonage.

‘Marie Antoinette’, (vs, 2006) Regie en scenario: Sofia Coppola. Met Kirsten Dunst, Jason Schwartzman, RipTorn.

Antonia Fraser, Marie Antoinette: The Journey (Londen, Weidenfeld & Nicolson 2001)