Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 81]

Ambivalentie als klank
De eigengereidheid van Bernard Haitink
Emanuel Overbeeke

De nieuwste biografie van Bernard Haitink (bij zijn leven de tweede) was al omstreden voordat hij was verschenen. Haitink keerde zich niet alleen tegen dit boek, hij weigerde zelfs mee te werken aan het gala ter gelegenheid van zijn debuut vijftig jaar geleden bij het Koninklijk Concertgebouw Orkest als het orkest de medewerking aan het boek niet zou intrekken. Nu het in de winkel ligt, luidt de vraag: is de opwinding terecht?

De drukte voorafgaande aan de publicatie van de biografie van Bernard Haitink was voorspelbaar voor wie de dirigent enigszins kent. Hij neemt zich enthousiast dingen voor, bedenkt zich vervolgens - met soms grote gevolgen voor anderen - en komt met reserves en moeizame gevoelens geheel of gedeeltelijk terug op zijn eerste besluit. Neem de wijze waarop hij voor 1960 bij het orkest kwam en er eind jaren tachtig vertrok. Beide perioden worden door de historicus Jan Bank en de musicoloog Emile Wennekes in De klank als handschrift duidelijk beschreven. Bernard Haitink, in 1929 in Amsterdam geboren als Herman Haitink, studeerde kort na de Tweede Wereldoorlog viool aan het Amsterdamse conservatorium. Hij wilde ook graag dirigeren, maar werd aanvankelijk voor de opleiding afgewezen. Vervolgens werd hij toch aangenomen. Als dirigent in spe werd hij in 1955 op de directiecursus van de omroep afgewezen door de ene cursusleider, en aangenomen door de andere. Hij zweefde vervolgens jarenlang tussen grote ambitie en even grote twijfel. Binnen anderhalf jaar na de directiecursus stond Haitink voor het eerst voor het Koninklijk Concertgebouw Orkest, toen hij - na een aanvankelijke weigering - inviel voor de zieke Carlo Maria Giulini. In 1959 voelde hij zich nog te weinig ervaren om na de dood van Eduard van Beinum de nieuwe chefdirigent te worden van Nederlands beste orkest, maar ondanks zijn reserve werd hij dit binnen een paar jaar toch.

De jonge Haitink kampte met het probleem van elke beginnende dirigent: hoe

[p. 82]

goed je je ook voorbereidt, je kunt het vak alleen leren op het podium. Haitink liet zich van meet af aan duidelijk gelden, zij het voornamelijk door zijn grote talent voor het vak en kennis van de partituren, en niet door zekerheid en ervaring. Die zekerheid kreeg hij naar eigen zeggen pas toen hij al zeker tien jaar het kco leidde en inmiddels zowat alle buitenlandse toporkesten had gedirigeerd. Toen pas verdwenen ook de twijfels van de sceptici binnen en buiten het kco. In interviews heeft Haitink vele malen verklaard te vroeg aan de top te zijn gekomen.

Ook het vertrek van Haitink als chefdirigent bij het kco eind jaren tachtig werd een moeizame mengeling van aarzeling en onhandigheid, ook van andere betrokkenen, die in de pers breed werd uitgemeten. Werden de wereldse problemen hem te veel, dan gebruikte hij de muziek als een scherm.

De interessantste verklaring voor Haitinks complexe persoonlijkheid staat niet in het boek, maar werd in een radioprogramma naar aanleiding van dit boek gegeven door Bo van der Meulen, nu producer bij de bbc voor klassieke muziek en voorheen programmamaker bij de vara. In beide hoedanigheden had Van der Meulen met de maestro te maken. Volgens Van der Meulen heeft Haitink zowel een protestantse hang naar eerlijkheid en directheid als een niet-protestantse neiging tot complexiteit en dramatiek. Het duidelijkste gevolg daarvan is Haitinks unieke affiniteit met de muziek van Gustav Mahler, door Haitink ooit omschreven als ‘muziek met gemengde gevoelens’. Bank en Wennekes beschrijven Haitinks achtergrond kort en elementair, en wagen zich niet aan uitvoerige bespiegelingen over zijn karakter.

Ordeverstoringen

Haitink wil liever niet herinnerd worden aan zijn beginnersperikelen, die hij inmiddels ver achter zich heeft gelaten. Op het plan voor een jubileumuitvoering reageerde hij ambivalent en oude opnamen wil hij liever niet meer horen. Haitink houdt ook niet van gewroet in zijn privéleven. Als bekende Nederlander en superieur musicus gaf hij weliswaar vele interviews, maar die gaan vooral over zijn werk. Bank en Wennekes geven in hun boek merendeels informatie die, nieuw of al bekend, het bestaande beeld bevestigt. Zo vertellen ze dat Haitinks ouders het niet prettig vonden dat hij tijdens de oorlog concerten bezocht van het kco onder leiding van Willem Mengelberg, terwijl joodse bezoekers werden geweerd en de joodse orkestleden waren ontslagen. Ze schrijven ook dat Haitink direct na de oorlog zoals velen de bloemetjes buiten zette en dat hij op het conservatorium een goede, maar geen uitzonderlijke vioolstudent was. De gesprekken die de auteurs voerden met de mensen die Haitink als jonge man hebben gekend, leidden vrijwel niet tot nieuwe feiten en inzichten. Naar de reden hiervan kunnen we slechts gissen: heeft Haitink een onavontuurlijk privéleven gehad, zijn de biografen discreet omdat de gebiografeerde nog leeft, of hebben de getuigen veel verzwegen? Onduidelijk is ook of de auteurs onder druk van Haitink veel informatie niet hebben gepubliceerd, of dat ze te weinig tijd hadden om hun boek te schrijven.

De informatie die wel is gebruikt, maakt van het boek nog geen biografie, zoals de auteurs toegeven in hun voorwoord. Niet alleen is de biografische informatie beperkt, het boek handelt voor het overgrote

[p. 83]

deel over Haitinks carrière bij het kco. In de literatuurlijst en voetnoten staan vrijwel uitsluitend bekende publicaties vermeld. Daardoor ontstaat het vermoeden dat dit boek eerder bestemd is voor leken dan voor kenners. Dat vermoeden wordt bevestigd door de soms dubbele aanpak van de onderwerpen. In het feitenverslag overheerst een vlotte, journalistieke toon, terwijl genuanceerde opvattingen op een zakelijke, onopgesmukte manier worden gepresenteerd. Conflicten voor en achter de schermen worden ons niet onthouden. Gelukkig delen de auteurs ons mee dat die conflicten steevast op diplomatieke wijze werden opgelost, waarbij rekening werd gehouden met positie en karakter van de betrokkenen. De controverse in de jaren zestig tussen het orkest en de Notenkrakers (een groep van destijds jonge componisten die het kco een conservatieve artistieke koers verweet en dat van de daken schreeuwde) krijgt een apart en uitvoerig hoofdstuk, dat eindigt met de constatering dat de kritiek van de Notenkrakers aantoonbaar onterecht is. Die conclusie volgt op een andere constatering: ‘In de beoordeling van de spectaculaire ordeverstoringen in wetenschap en cultuur in de jaren zestig moet men een onderscheid maken tussen de werkelijke conflictstof en de symbolische betekenis ervan.’ Even terecht is de observatie dat Haitink zich in deze strijd gedroeg als een ‘kunstenaar zonder politiek’, maar met beleid en niveau.

Trouw aan het notenbeeld

Het interessantste onderdeel van dit boek is het hoofdstuk over de prestaties van Haitink als dirigent. Om met Kasper Jansen te spreken: ‘Haitinks impulsiviteit kan lastig zijn in functies met organisatorische verantwoordelijkheden. Die mijdt hij dan ook. Maar in de concertzaal is zijn gevoeligheid een zegen.’ Haitink is zonder enig voorbehoud de grootste naoorlogse Nederlandse klassieke musicus - zijn enige serieuze concurrenten voor deze titel zijn Eduard van Beinum, zijn voorganger als chef bij het kco, de pianist Theo Bruins en de leden van het Nederlands Strijkkwartet. Hij hoort met Claudio Abbado en Pierre Boulez tot de grootste drie levende dirigenten.

Wat maakt Haitink uniek? Bovenal zijn ijzeren greep op de architectuur van de compositie, ongeacht hoe schools of onschools de structuur ook is. Alle muzikale ingrediënten, zoals ritme en klank, maakt hij hieraan ondergeschikt. Hoe kort of lang een compositie ook is, in alles zoekt en vindt hij de grote lijn. Haitink liet zich niet het cliché aanpraten dat Franse muziek wollig en vaag zou zijn. Ook al heeft hij gedeeltelijk zijn wortels in de Duitse cultuur (en daarmee in het repertoire dat hij tijdens de oorlog zijn verre voorganger Willem Mengelberg hoorde en zag dirigeren), hij is geen man van nadrukkelijke expressiviteit. Veeleer representeert hij een generatie voor wie trouw aan het notenbeeld belangrijker is dan de subjectiviteit van de musicus. Als een musicus een sterke persoonlijkheid bezit, dan komt die er vanzelf wel uit. De vraag is niet óf dit gebeurt, maar hoe. De tegenstelling tussen trouw aan zichzelf en trouw aan de muziek is een groeistuip. In dit opzicht is Haitink volstrekt loyaal aan zijn jeugdidool Van Beinum: de persoonlijkheid zit in het geheel, niet in details, laat staan in opzichtige details. Typerend voor Haitinks tegenstrijdigheden is zijn wending tot de opera; illustratief voor zijn ‘her-

[p. 84]

vormde’, dat wil zeggen ontheatrale benadering van opera, is dat hij het beste overweg kan met opera's met een zeer sterk orkestraal en symfonisch element, zoals Der Ring des Nibelungen van Wagner en Pelléas et Mélisande van Debussy, overigens geen van beide opgenomen met het kco. Een uitvoerige vergelijking van Haitinks repertoire bij de diverse orkesten waarmee hij werkte zou een welkome aanvulling zijn geweest op dit boek.

Typerend voor Haitink is ook zijn grote overtuigingskracht als dirigent in het eigenzinnig hedendaags repertoire. Wat hij ook bij deze muziek voelde en verwoordde, zijn uitvoeringen in dit domein verdienen, zoals Bank en Wennekes terecht schrijven, dezelfde reputatie als die van Mahler en Bruckner. Juist door zijn klassieke aanpak kan Haitink het onklassieke van het moderne uitstekend laten uitkomen. Dit alles bewijst opnieuw dat men bij musici primair moet letten op hun interpretaties en niet op hun verklaringen. Musici zijn musici, geen pr-functionarissen.

J. Bank en E. Wennekes, De klank als handschrift - Haitink en het Concertgebouworkest (Amsterdam, Meulenhoff 2006)