Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 70]

Scènes uit een huwelijk
Een dubbelportret van Simone de Beauvoir en Jean-Paul Sartre
Jos Perry

Simone de Beauvoir en Jean-Paul Sartre horen in het rijtje beroemde paren uit de twintigste eeuw. De relatie tussen deze schrijvers/filosofen was vooral bijzonder omdat zij zich beiden weerden tegen traditionele opvattingen over monogamie en trouw. Dat ze daarmee heel wat minder onconventioneel waren dan zij dachten, maakt Hazel Rowley in haar portret van hun verhouding duidelijk.

Als twee mensen een halve eeuw lang een hecht verbond in stand weten te houden en als die twee dan ook nog Jean-Paul Sartre en Simone de Beauvoir heten, lijkt dat meer dan voldoende rechtvaardiging voor een boek dat zich op dat verbond concentreert. Sterker: je zou meer van dergelijke dubbelportretten willen lezen. Niet alleen over paren in de traditionele zin (Robert Schumann en Clara Wieck, Jan en Annie Romein, Virginia en Leonard Woolf, koningin Juliana en prins Bernhard) maar ook bijvoorbeeld over vaders en zonen (zoals Jaap en Ischa Meijer; zo'n boek is trouwens in de maak, Evelien Gans werkt eraan) of over moeders en dochters, broers en zussen, vrienden en vriendinnen. Er zitten wel risico's aan vast. Net als de ondertitel van de Nederlandse vertaling van Hazel Rowley's Tête à tête benadrukt het voorwoord terecht dat hier niet zozeer personen geportretteerd worden als een relatie. Biografieën die zich op relaties concentreren worden gemakkelijk triviaal. Ook Rowley's boek ontkomt er niet helemaal aan. Hier en daar krijgt het verhaal de geur van een roddelblad. Wie deed het met wie? Hoe vaak deden ze het? Deed zij het ook met vrouwen? Wie klapte er uit de school? Sartre en De Beauvoir, allebei ijverige schrijvers, schreven eindeloos veel over zichzelf. Rowley kon beschikken over stapels bronnenmateriaal: dagboeken en brieven, waarvan al veel is uitgegeven, sleutelromans, getuigenissen van insiders, oude en nieuwe interviews, enzovoort. Overigens ligt er bij particulieren nog heel veel materiaal dat zij niet heeft mogen raadplegen of citeren.

[p. 71]

De ‘familie’

Wat al die vaak weinig verheffende verhalen, anekdotes en ontboezemingen verbindt en interessant maakt, is dat er in deze twee veelbesproken levens niet zomaar op los wordt geleefd. Hier wordt een filosofie getest. Hier wordt een conventionele, burgerlijke bestaanswijze uitgedaagd en een alternatief voorgeleefd. Het gaat hier om twee mensen die de vermaledijde, frustrerende, onmogelijke monogamie afzweren - en anderen oproepen hetzelfde te doen. Sartre en De Beauvoir moedigden hun doorgaans jongere partners en discipelen aan ‘affaires’ te hebben.

Elke filosofie heeft haar eigen idioom. Befaamd werd het door Sartre bedachte onderscheid tussen een ‘relation nécessaire’ (zijn relatie met Simone) en ‘des relations contingentes’: terloopse, tijdelijke liefdesverhoudingen die je ‘erbij’ hebt. Rowley's boek bevestigt dat de praktijk achter deze ‘revolutionaire’ theorie nogal traditioneel was. Ze verschilde nauwelijks van het gedrag van de ‘hypocriete’ bourgeoisie waartegen Sartre en De Beauvoir zo parmantig stelling namen. Vooral voor welgestelde heren was het systeem comfortabel. Mijnheer vermaakt zich een poos met zijn lief, dat vaak financieel afhankelijk van hem is; wordt het lief te veeleisend, dan zegt hij: ‘Hoor eens, ik kan Simone natuurlijk niet in de steek laten, dat wist je van tevoren.’ Terug bij Simone, sust hij die met de dooddoener: ‘Heus, het betekent niets. Jij blijft de belangrijkste.’

Was de relatie van Sartre en De Beauvoir symmetrisch? In theorie wel, in werkelijkheid niet. Polygamie spoorde vooral met de behoeftes van Sartre. Hij was mateloos in alles: even mateloos in zijn verbruik van tabak, alcohol en pillen als in schrijven, praten, liegen en zijn behoefte aan vrouwen. Hij genoot ervan mensen te manipuleren, macht over hen uit te oefenen. Seks was voor hem alleen bevredigend als er een vleug sadisme bij kwam. Dat is niet alleen het oordeel van anderen; zo zag hij het zelf ook.

Geen van beiden schijnt het biologische ouderschap te hebben geambieerd. ‘Hij had genoeg aan zichzelf, ik had genoeg aan hem,’ schrijft De Beauvoir veelzeggend. Intussen ontstond rond dit paar toch een ‘familie’. Allebei bleken ze een haast charismatische aantrekkingskracht uit te oefenen op jongeren. Er ontwikkelde zich een patroon. De Beauvoir raakte verwikkeld in een half pedagogische, half erotische relatie met een jonge vrouw. Natuurlijk schreef en sprak zij daarover met Sartre. Het duurde niet lang of zij stelde het meisje aan hem voor. Waarop Sartre zich opmaakte het meisje te imponeren en te veroveren. Niet altijd lukte dat; meestal wel. Geen wonder dat menigeen hier een reprise zag van het doortrapte spel van graaf Valmont en markiezin Merteuil uit de achttiende-eeuwse schandaalroman Les liaisons dangereuses van Pierre Choderlos de Laclos.

Theater

‘De mens is niets anders dan wat hij van zichzelf maakt,’ schreef Sartre. Wat hij van zichzelf maakte, kon elke dag weer iets anders zijn, zowel in het publieke en politieke leven als in het persoonlijke. In 1941 bouwde de ongebonden filosoof zichzelf om tot verzetsheld. In 1952 werd de prediker van de vrije keuze een fellowtraveller van de stalinisten, in 1970 een fellowtraveller van de maoïsten. Hij vond zichzelf telkens op-

[p. 72]

nieuw uit. Nooit kon je hem aanspreken op zijn verleden, zijn woorden en daden van gisteren. Die golden al niet meer, die had hij zelf al scherper geanalyseerd en veroordeeld dan wie ook. In een van de meest kritische passages in haar boek houdt Rowley Sartres ‘levenslange praktijk van strenge zelfanalyse’ tegen het licht. ‘Was het exhibitionisme? Nam hij verantwoordelijkheid voor zijn daden? Of was het een manier om zichzelf vrij te spreken?’ Het pleit voor haar dat zij die vragen opwerpt, zoals het ook voor haar pleit dat zij de antwoorden open laat. We kunnen niet alles weten. Zelf beweerde Sartre, naar aanleiding van zijn Flaubert-studie, dat iedere mens volkomen begrepen kon worden ‘als de juiste methoden worden gebruikt en de vereiste documenten beschikbaat zijn’. Elke biograaf weet dat dit onzin is. Rowley, die eerder schrijversbiografieën publiceerde van Christina Stead (1902-1983) en Richard Wright (1908-1960), deed haar huiswerk gewetensvol. Juist daarom weet zij maar al te goed dat begrijpen per definitie begrensd is. Hoe hoger de stapel documenten, hoe groter de verwarring en het bedrog.

De openhartigheid waarmee Sartre over zichzelf sprak was theater. Zoals hij zichzelf telkens opnieuw uitvond, vond hij ook de waarheid telkens opnieuw uit. In het ene interview beweerde hij nooit iets voor De Beauvoir te verzwijgen, een andere keer vertelde hij glimlachend dat hij tegen niemand zoveel loog als juist tegen haar. Die laatste bekentenis, door Oliver Todd gepubliceerd een jaar na Sartres dood, kwam bij De Beauvoir hard aan. Typerend genoeg richtte haar boosheid zich tegen Todd - niet tegen Sartre. Meer dan Sartre heeft De Beauvoir getobd over de duurzaamheid van hun verbond. Haar memoires gebruikte ze om Sartres andere vrouwen althans op papier naar de achtergrond te duwen. ‘Ze keek terug op haar verleden vanuit de positie van een overwinnaar,’ schrijft Rowley. Het dagelijks leven mocht zijn frustraties en teleurstellingen kennen, in het theater van de literatuur was De Beauvoir de diva die ovaties oogstte.

En Sartre? Ook hij had volgens Rowley wel eens zijn zwakke momenten - momenten althans waarop hij zich afvroeg ‘of het niet beter was om je hele leven aan één persoon trouw te blijven’. Zozeer verstrikte hij zich af en toe in zijn eigen leugens dat hij zich afvroeg of De Beauvoir hem nog wel geloofde. Althans, dat schreef hij haar in een berouwvolle brief.

Oprecht berouw, of weer theater? We zullen het nooit weten. Sartes brieven lijken vooral instrumenten in een spel van macht en manipulatie. Als een van zijn vrouwen hem betrapte op de kloof tussen zijn woorden en de werkelijkheid, lachte hij erom. ‘Het zou te lang geduurd hebben om het allemaal uit te leggen, daarom heb ik het verhaal ingekort.’ Waarheidsliefde had geen prioriteit; vooral niet in zijn omgang met vrouwen. Liegen was ‘makkelijker, en beleefder’.

Kwade trouw

‘Kwade trouw’ is een sleutelbegrip in het existentialisme van Sartre en De Beauvoir. Het staat voor het ontlopen van de last van de vrijheid en de keuzes. Liever een aanvechtbare keuze dan helemaal geen keuze; liever een verkeerde keuze dan zich verschuilen achter God, burgermansethiek of de menselijke natuur. De Tweede Wereldoorlog had hun de ogen geopend; ze hadden de geschiedenis ontdekt, het engage-

[p. 73]

ment, hun verantwoordelijkheid. Maar verantwoordelijkheid was voor hen iets tussen ik en ik, en pas in afgeleide zin iets tussen ik en de Mensheid. Verantwoordelijkheid jegens de man of vrouw met wie je gisteren intiem was geweest bestond niet. Dat ook in dit domein sprake kan zijn van kwade trouw, kwam geen moment in hen op.

Een van de onthullendste episodes in het boek is die waarin Sartre Michelle Vian zwanger maakt - nota bene door een blind vertrouwen in zijn ‘gebruikelijke voorbehoedsmiddel’ coïtus interruptus. Ze besluiten tot abortus. Sartre zegt dat hij De Beauvoir om adressen zal vragen. Michelle schrikt; zij wil helemaal niet dat De Beauvoir ervan weet. Ze zal haar broer inschakelen; hij studeert medicijnen. Zij smeekt Sartre de reis die hij gepland heeft een paar dagen uit te stellen. Kan hij niet blijven tot de abortus achter de rug is? Nee, dat weigert hij. Samen met De Beauvoir vertrekt hij naar Afrika, waar hij al gauw de smoor in heeft omdat Michelle hem niet schrijft. Intimiteit kan niet zonder vertrouwelijkheid. Degenen die met Sartre of De Beauvoir intiem werden, ontdekten vaak tot hun schade en schande dat discretie voor het tweetal niet bestond. Ze waren gewoon elkaar alles door te brieven, en De Beauvoir, die voor fictie geen talent had, verwerkte haar liefdes vrijwel onversluierd in haar boeken. De gevolgen laten zich raden. Een van degenen die zich opwonden over haar ‘babbelzucht’ was haar minnaar Nelson Algren. In een interview zei hij: ‘Publiceren over een bestaande relatie tussen twee mensen staat gelijk aan het vernietigen ervan.’

Ondanks alles lijkt van het tweetal De Beauvoir de meest menselijke. Hoewel ze vaak afstandelijk en koud overkwam, vloeiden haar tranen gemakkelijk. Ze werd snel enthousiast - ze kon in extase raken van een landschap. Vergeleken met de altijd koel blijvende, analyserende Sartre, was zij nieuwsgieriger en meer gericht op de buitenweteld; geïnteresseerder in wat anderen vonden en dus ook meer geneigd tot lezen en studeren. Toen beiden in 1966 een reis naar Japan maakten (ook daar was Simones boek De tweede sekse een bestseller) kwam dat verschil treffend tot uiting. De Beauvoir verslond als gewoonlijk een grote hoeveelheid boeken over het land dat ze bezocht; Sartre ‘gaf er als gewoonlijk de voorkeur aan om de cultuur te doorgronden door zich in één persoon te verdiepen’. Dat betrof uiteraard een persoon van het vrouwelijk geslacht; deze keer hun tolk, die natuurlijk Frans verstond, wat alles een stuk makkelijker maakte.

Een andere trek die De Beauvoir sympathieker maakt dan Sartre is spijt. Die klinkt door wanneer haar biograaf Deirdre Bair in een interview met haar de zelfmoord van de actrice Evelyne Rey, een van Sartres minnaressen, ter sprake brengt. ‘De Beauvoir werd nerveus en raakte zichtbaar van streek [...] Ze sprak zo zacht dat Bair haar nauwelijks kon verstaan. ‘Ik had over haar moeten schrijven [...] Ik had veel contact met haar en mocht haar erg graag. Dat was ik haar verschuldigd.’

Rolmodel

Een dubbelportret als dit nodigt uit tot vergelijken. In een ouder boek over hetzelfde onderwerp, Hearts and Minds. The Common Journey of Simone de Beauvoir and Jean-Paul Sartre, dat verscheen toen beiden nog in leven waren, merkt Axel Madsen op

[p. 74]

dat de beoordeling van het duo wisselt. Sommigen zien Sartre als motor en De Beauvoir als bijwagen, anderen vinden juist haar denkwereld interessanter, rijker. Rowley spreekt zich daar niet over uit; de intellectuele en literaire verdiensten van haar twee hoofdpersonen komen vrijwel niet ter sprake. Tegen mogelijke kritiek daarop dekt zij zich bij voorbaat in: ‘Dit is geen biografie van Sartre en De Beauvoir.’

Dat je al lezend geleidelijk aan meer sympathie voelt voor haar dan voor hem, ligt voor een deel aan de bronnen: ‘Onze kennis van hun relatie is vooral afkomstig van De Beauvoir.’ Voor een deel zal het ook liggen aan Rowley's affiniteit. Van haar bewondering voor De Beauvoir maakt zij geen geheim. De Beauvoir was voor Rowley sinds haar studietijd een bron van inspiratie. Ooit, toen Rowley aan haar proefschrift over het existentialisme werkte, had zij ‘de eer Simone de Beauvoir te mogen interviewen’. De woordkeus is veelzeggend. Gelukkig ontbreekt deze eerbiedige toon in de rest van het boek. Het beeld dat Rowley van het duo Sartre en De Beauvoir en hun ‘familie’ schetst is allesbehalve gunstig. Haar oordeel mag dan vrijwel steeds impliciet blijven, het is er niet minder scherp om. Dit is een van de belangrijkste verdiensten van dit goed gedocumenteerde boek. Dat mensen egocentrisch en onoprecht, manipulatief en wreed zijn, is op zichzelf niet schokkend of uitzonderlijk. Dat ze het allemaal opschrijven en er in zekere zin prat op gaan, is minder alledaags. Het werkelijk verontrustende is dat uitgerekend dit duo furore kon maken als geweten en rolmodel voor talloze westerse intellectuelen. Hoe was dat mogelijk? Daarvan zou iemand nog eens een diepgravende analyse moeten maken.

Hazel Rowley, Tête-à-tête. Simone de Beauvoir en Jean-Paul Sartre. Portret van een relatie (Amsterdam/Antwerpen, Ambo/Manteau 2006) Uit het Engels vertaald door Rob van Essen.