Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 55]

De pionier van het moderne talenonderwijs
Leven en werk van Barend Sijmons
Inge de Wilde

Tot 1876 werden er geen moderne talen gedoceerd aan de Nederlandse universiteiten. Toen een wet bepaalde dat dat moest veranderen, werd Barend Sijmons aan de Groningse Universiteit privaatdocent Duits en Engels. Een gelukkige greep, want Sijmons ontpopte zich tot een van de wegbereiders van het moderne talenonderwijs. Inge de Wilde maakt duidelijk waarom Sijmons de biografie verdiende die zij begin volgend jaar publiceert.

Frans, Duits en Engels hoorden in de negentiende eeuw niet tot het vakkenpakket. Dat gold zowel voor de universiteit als voor het gymnasium, de voorbereidende school tot de universitaire studie. In 1863 was echter bij de Wet op het Middelbaar Onderwijs naast het gymnasium een tweede vorm van secundair onderwijs in het leven geroepen: de Hogere Burgerschool. Daar hoorden de moderne talen wel tot het onderwijsprogramma. De hbs leidde namelijk niet zoals het gymnasium op voor de universiteit, maar was bedoeld als voorbereiding op maatschappelijke functies in handel en bedrijf, waarvoor een grondige kennis van de moderne talen was vereist. Voor de eerste hbs'en, die vanaf 1864 waren gesticht, was het moeilijk bevoegde docenten voor het taalonderwijs te vinden. Daar bestond in Nederland immers geen opleiding voor. Om in die leemte te voorzien werden allereerst de Middelbare Onderwijsakten ingevoerd. Wie zo'n akte bezat in bijvoorbeeld Frans, Duits of Engels kon als leraar aan de slag. In de eerste jaren na de inwerkingtreding van de wet moest de kandidaat zich op eigen kracht op het mo-examen zien voor te bereiden, door zelfstudie of door privé-lessen. De Hoger Onderwijswet van 1876 bracht daar verandering in, want die bepaalde dat ten minste aan één universiteit in het land moderne talen onderwezen moesten worden.

De Groningse universiteit stond er op dat moment slecht voor. Het aantal studenten was de laatste decennia dramatisch gedaald tot ongeveer honderdveertig. Het Groningse gemeentebestuur aarzelde daarom

[p. 56]

Barend Sijmons 1853-1935

in 1876 geen moment; het zag in de moderne talenstudie een kans om meer studenten aan te trekken. Voortvarend stelde het zesduizend gulden per jaar beschikbaar voor het benoemen van privaatdocenten in Duits, Engels en Frans. Een prachtig initiatief, maar het stelde de universiteit voor de vraag waar men geschikte docenten kon vinden. Barend Sijmons, die op de hbs in Sneek werkte, leek een geschikte docent voor het vak Duits.

Ambities en beginselen

Sijmons was in 1853 in Rotterdam geboren als oudste kind van de arts Alexander Sijmons, die faam had verworven met de behandeling van oorziekten en doofstomheid. Barends moeder Sophia Berlijn stierf toen hij dertien jaar was en zo jong als hij was besloot de jonge Barend het ouderlijk huis te verlaten en naar Hannover te gaan, waar hij het lyceum doorliep. Van daaruit reisde hij in 1873 naar Leipzig om Germaanse filologie te studeren. In 1876 promoveerde hij er op Untersuchungen über die sogenannte Völsunga-Saga.

De kersverse doctor deed verschillende pogingen een baan te vinden op een Duitse universiteit, als docent of als medewerker aan een universiteitsbibliotheek. Toen zijn pogingen vruchteloos bleven, aanvaardde hij in het voorjaar van 1878 een leraarsbaan aan de hbs in Sneek. Zijn ambities reikten echter verder en over de uitnodiging uit Groningen zal hij dan ook niet lang hebben nagedacht. Na zijn komst in Groningen maakte Sijmons kennis met de gemeentesecretaris Jacques Oppenheim, die de drijvende kracht achter het gemeentelijk initiatief was geweest. Het luidde het begin in van een lange vriendschap die tot Oppenheims' dood in 1924 zou duren. ‘Die vriendschap heeft tot het beste behoord wat mij het leven heeft geschonken,’ schreef Sijmons in het In Memoriam over Oppenheim in De Gids. Via Oppenheim ontmoette Sijmons ongetwijfeld een andere pionier in Groningen, Oppenheims nicht Aletta Jacobs, die zich in 1878 op haar promotie voorbereidde. Sijmons en Jacobs hadden ondanks alle onderlinge verschillen veel gemeen. Zij kwamen beiden uit een liberaal joods gezin en ook Aletta's vader was arts.

Sijmons' primaire opdracht gold het onderwijs Duits, maar zolang er nog geen privaatdocent voor Engels was gevonden, deed hij dat vak er bij. Officieel aanvaardde Sijmons zijn privaatdocentschap op 27 september met een openbare les, getiteld: Over de wetenschappelijke beoefening der moderne talen. Zijn rede was een soort beginselprogramma, waar hij gedurende zijn

[p. 57]

lange loopbaan aan de Groningse universiteit aan vast hield. Hij benadrukte dat de moderne talenstudie zich niet moest beperken tot taalverwerving en vertalen, maar dat de filologie de kern van de studie moest zijn. In zijn geval betekende dit de bestudering van de historische grammatica, het onderzoek naar de herkomst van middeleeuwse teksten en het achterhalen van de identiteit van een auteur.

Sijmons' pleidooi voor een wetenschappelijke status van zijn vak had nog een andere kant. De Hoger Onderwijswet van 1876 had weliswaar bepaald dat ten minste aan één universiteit moderne talen onderwezen moesten worden, maar er was verzuimd universitaire examens voor deze vakken in de Wet op te nemen. Het gevolg was dat studenten colleges in Duits of Engels konden volgen, maar er geen kandidaats- en doctoraalexamen in konden afleggen. Aan deze situatie moest volgens Sijmons zo snel mogelijk een eind komen. Het zou echter nog tot 1921 duren voordat de inbedding van zijn vak in het universitaire curriculum gerealiseerd werd.

Populair

Hoewel zijn vak een lage status had, kon Sijmons niet klagen over belangstelling voor zijn colleges. De collegebanken waren gevuld met studenten die zich voorbereidden op een mo-examen en dat niet - of niet uitsluitend - door zelfstudie en privé-lessen wilden doen. Daarnaast waren er velen die bij wijze van algemene ontwikkeling de colleges van Sijmons volgden. In beide categorieën waren vrouwen ruimschoots vertegenwoordigd. Vanaf de entree van Aletta Jacobs in 1871 aan de Groningse universiteit was het academisch onderwijs voor vrouwen toegankelijk, en in Groningen waren de literatuurcolleges van Sijmons onder hen al snel populair.

Al drie jaar na zijn komst op de Groningse universiteit werd Barend Sijmons tot hoogleraar benoemd voor Duitse taal- en letterkunde. Sijmons' leeropdracht was overladen, want ook Sansktiet, de Indogermaanse taalwetenschap in het algemeen en de Germaanse in het bijzonder behoorden tot die opdracht. Zijn oratie op 28 maart 1881 ‘Over Jacob Grimm, de schepper der historische spraakkunst’ was een hommage aan Sijmons' grote voorbeeld en gaf een indruk van de wijze waarop hij de filologie wilde beoefenen.

Precies op de dag van zijn oratie werd de aankondiging verzonden van Sijmons' voorgenomen huwelijk met Johanna Catharina (‘Nancy’) Modderman (1850-1925), dochter van de rijksadvocaat, Gronings wethouder en latere burgemeester S.M.S. Modderman. Nancy's moeder stamde uit het patriciërgeslacht Van Hall. Het past in het Groningse links-liberale klimaat van die tijd, dat het volkomen was geaccepteerd dat de joodse Sijmons met een dochter uit de protestantse elite kon trouwen.

Met moeite lukte het de Groningse universiteit in de volgende jaren geld van de regering los te krijgen voor leerstoelen in de andere twee moderne talen. In 1884 benoemde de universiteit A.G. van Hamel voor de Franse taal- en letterkunde en het jaar daarop kon J. Beckering Vinckers voor Engels worden aangetrokken. Ook deze twee heren pleitten in navolging van Sijmons voor het instellen van academische graden in de moderne talen. Van Hamel klaagde dat zijn leerstoel ‘une chair en l'air’ was.

[p. 58]

Finest hour

Gedurende zijn lange professoraat, dat tot 1924 duurde, was Sijmons regelmatig bijna overspannen en kon hij soms maanden achtereen niet werken. Zijn grote plichtsbesef en de hoge eisen die hij aan zichzelf stelde waren daar debet aan. Hij gaf veel college, begeleidde promovendi en vervolgde zijn onderzoek naar middeleeuwse heldensagen, in het bijzonder naar de Kudrun en de Edda. Zelf vond hij aan het eind van zijn leven dat hij te weinig op wetenschappelijk vlak had gepresteerd. Organisatorische en bestuurlijke functies vergden veel van zijn tijd, maar omdat ze uit zijn positie voortvloeiden kon of wilde hij ze niet weigeren. Zo maakte hij jarenlang deel uit van de examencommissies voor de mo-akte Duits en was hij voorzitter van de Vereeniging voor Paedagogisch Onderwijs. Als vanzelfsprekend was hij redactielid en medewerker van taalkundige tijdschriften in Duitsland en Nederland. Met P.J. Blok en J.S. Speyer behoorde hij in 1893 tot de oprichters van het tijdschrift Museum. Maandblad voor philologie en geschiedenis.

Zijn finest hour beleefde hij op 1 mei 1915 toen hij in het gebouw Corps de Garde aan de Oude Boteringestraat het Germanistisch-Romanistisch Instituut opende en kon aankondigen dat de regering een som ineens voor de inrichting van een handbibliotheek beschikbaar had gesteld.

Een tweede belangrijk moment deed zich voor toen hij in 1919 als lid toetrad tot de nationale Onderwijsraad, adviesorgaan van de regering, waarin hij in 1921 de eervolle functie van voorzitter kreeg. In 1903 had hij al zitting genomen in de Staatscommissie tot reorganisatie van het onderwijs, de zogenoemde Ineenschakelingscommissie, die maar liefst zeven jaar nodig had om een eindrapport op te stellen. Hij gaf blijk van progressieve opvattingen over het onderwijs, toen hij met twee andere commissieleden, het Tweede Kamerlid H.L. Drucker en de Utrechtse hoogleraar A.A.W. Hubrecht, een minderheidsrapport uitbracht, waarin zij pleitten voor ruimere toelatingseisen voor de universiteit en in het bijzonder voor toelating van leerlingen die de door de Commissie voorgestelde Latijn-loze afdeling van het lyceum hadden doorlopen.

Pas in de laatste jaren van zijn hoogleraarschap zag Sijmons zijn grootste wens in vervulling gaan, toen mede dankzij zijn inspanningen bij regeling van het Academisch Statuut in 1921 kandidaats- en doctoraalexamens in de moderne talen werden ingesteld.

Sijmons' laatste levensjaren na zijn emeritaat op zeventigjarige leeftijd in 1924 waren niet erg gelukkig. In 1925 overleed zijn vrouw Nancy. Het echtpaar had geen kinderen en deels uit eenzaamheid, deels om zijn werk voor de Onderwijsraad gemakkelijker te kunnen doen, verhuisde hij in 1930 naar een van zijn zusters in Den Haag om twee jaar later weer naar Groningen terug te keren. Daar stierf hij in 1935, na een ziekbed van enkele jaren. De moderne talenafdeling van de Faculteit der Letteren en Wijsbegeerte was inmiddels een bloeiend onderdeel van de Groningse universiteit, met nog steeds veel mo-, maar inmiddels ook doctoraalstudenten.