Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 34]

De mens in de dichter
Het leven van Everhardus Johannes Potgieter
Marita Mathijsen

Everardus Johannes Potgieter (1808-1875), medeoprichter van De Gids, was misschien wel een van de saaiste mensen uit de Nederlandse geschiedenis, maar hij geldt wel als de grondlegger en wegbereider van de serieuze literaire kritiek in Nederland. Daarom stond in de verschillende biografieën van Potgieter diens werk centraal. Volgens Marita Mathijsen is het echter hoog tijd voor een nieuwe biografie. Zo saai was Potgieter namelijk niet. Het is maar net hoe je de gebeurtenissen in zijn leven interpreteert.

Je woont je hele leven in dezelfde stad. Je reist nauwelijks. Je hebt niets met vrouwen en niets met mannen. Je krijgt geen kinderen. Je bent wel rijk, maar niet heel erg. Je bent een goede denker, maar niet heel oorspronkelijk. Je schrijft aardig, maar niet erg toegankelijk. Eenmaal in je leven heb je een belangrijk initiatief genomen. En zo iemand verdient een biografie? Of nog sterker: is er iemand te vinden die de biografie van deze persoon wil schrijven?

Hij is al gevonden, de biograaf van Everhardus Johannes Potgieter, in de persoon van de onlangs overleden Australische neerlandicus Jacob Smit. In 1950 gaf hij een biografie uit, die hij in 1981 herzag. Het is geen slechte biografie, maar zij mist de spanning en de moed die voor een goede biografie nodig zijn. In de negentiende eeuw waren er al biografische schetsen uitgekomen van mensen die Potgieter gekend hebben, zoals Nicolaas Beets, Conrad Busken Huet en J.C. Zimmerman. Ook Albert Verweij heeft zich in hem verdiept. Zou dat niet voldoende zijn? Ik meen van niet. Er zit meer mens in Potgieter en meer drama in zijn leven dan er tot nu toe uitgehaald is. De betekenis van Potgieter voor de Nederlandse letterkunde is voldoende uitgemeten. Die ligt in zijn niet aflatende strijd voor verbetering van het peil van de literatuur. Door zijn belangstelling voor en kennis van de buitenlandse literatuur kon hij de Nederlandse daarmee vergelijken en een nieuwe richting aanwijzen. Hij stond een hoge, internationale intellectuele standaard

[p. 35]

Everhardus Johannes Potgieter 1808-1875

in de literatuur voor, die hij wilde verenigen met een nationale inbreng wat de stof en de thema's betrof. Culminatie van dit streven is de oprichting van De Gids, vrijwel een eenmansactie van Potgieter toen hij eenmaal carte blanche had gekregen van uitgever en medeoprichter C. Robidé van der Aa. Hij is daarmee de grondlegger van de serieuze literaire kritiek in Nederland.

Natuurlijk verdiende Potgieter vanwege zijn betekenis voor de literaire kritiek biografieën. Maar hij verdient een nieuwe, omdat zijn persoonlijk leven nooit tot in het speculatieve is uitgewerkt. De biografen zijn tot nu toe erg voorzichtig geweest. Kernpunt in Potgieters leven is, denk ik, de destructieve leefwijze van zijn vader. Zijn vader, stammend uit een vermogende familie en getrouwd met een meisje uit de hogere burgerkringen, joeg het familiekapitaal erdoor en maakte schulden. Er zijn aanwijzingen dat hij dronk en zijn vrouw mishandelde. Toen Potgieter dertien was, haalde een Amsterdamse tante hem op, om hem bij haar in de leerhandel te laten werken. Hij werd dus uit zijn geboortestadje Zwolle weggestuurd en van zijn lieve moeder gescheiden. Vanaf die tijd kreeg hij geen geregelde scholing meer en dit leidde ertoe dat hij de rest van zijn leven autodidact zou blijven. Weliswaar kreeg hij in Amsterdam privé-lessen in Engels, Duits, godsdienst en tekenen, maar naar school ging hij niet meer. Met zijn ouders in Zwolle ging het steeds slechter. Potgieter senior verbraste zoveel, dat hij de handelsfirma's van zijn vader, grootvader en oom tot faillissement bracht. De zaak van tante werd erin meegesleurd. Zij moest in 1827 Amsterdam verlaten en stapte met een nieuwe compagnon in Antwerpen in de suikerhandel. De jonge Potgieter ging mee.

Dubbelleven

Potgieter moet zich dubbel gemangeld hebben gevoeld. Hij kon niets betekenen voor zijn moeder en niets doen om de geestelijke en wellicht ook lichamelijke kwellingen te voorkomen die zij onderging in haar huwelijk. Bovendien voelde hij zich verantwoordelijk voor wat zijn vader zijn tante aandeed. Op drie manieren probeerde hij goed te maken wat zijn vader verkeerd gedaan had. Hij nam zich voor vermogend te worden. Hij wilde achting in de maatschappij verwerven. En zodra hij een veer weg kon blazen begon hij zijn tante te verwennen, die moeder en vader tegelijk voor hem was.

Potgieters Antwerpse tijd is belangrijk geweest voor zijn letterkundige ontwikkeling. Bij zijn tante had hij oudere Amsterdamse dichters uit de handelswereld leren

[p. 36]

kennen, maar hij had geen connectie met jongere schrijvers en niet met bevlogen romantici. In Antwerpen leerde hij de voorgangers van de Vlaamse beweging kennen. Met de schrijver Jan Frans Willems sloot hij een levenslange vriendschap. In 1828 debuteerde hij.

Tien jaar later brak de Belgische Revolutie uit, en dit betekende dat de aanwezigheid van Hollanders niet langer gewenst was. Potgieter keerde met tante en haar handelspartner eind 1830 terug naar Amsterdam, en werd gezonden naar Zweden om de bezittingen van een Hollandse familie te inspecteren. Hij verbleef daar bijna twee jaar en leerde er de Zweedse literatuur kennen. In deze jaren voltrok zich zijn ontwikkeling als schrijver en denker. Hij begon er hoe langer hoe meer van overtuigd te raken dat de Nederlandse literatuur en de literatuurkritiek in een impasse verkeerden. Een goede literatuurkritiek zou de literatuur omhoog kunnen helpen en haar dezelfde plaats kunnen geven als ze in de glorierijke zeventiende eeuw gehad had.

Vanaf 1834 staan alle activiteiten van Potgieter in dit teken. Hij leidt dan in feite een dubbelleven. Overdag is hij een plichtgetrouwe handelsagent die zich langzaam maar zeker tot grote welstand opwerkt. In de avond schrijft hij onvermoeibaar kritieken, essays, proza en poëzie. Hij sluit zich aan bij een club jonge vrienden met dezelfde idealen en zij richten het tijdschrift De Muzen op. Dit is het eerste tijdschrift in Nederland waarin de kritiek op een professionele manier beoefend wordt.

Opnieuw is er dan tragiek in het leven van Potgieter. De leidsman van De Muzen was de theologiestudent Aernout Drost. Potgieter raakte zeer op hem gesteld en hij bewonderde de gedreven jongen. Drost bleek aan tering te lijden, en stierf toen het zesde nummer van De Muzen nog moest uitkomen. Potgieter was als verlamd. Doorgaan met het tijdschrift kon hij niet. Wel verzorgde hij samen met een andere vriend, Reinier Bakhuizen van den Brink, de uitgave van Drosts onvoltooide Schetsen en verhalen. Daarbij maakten ze Drost moderner en romantischer dan hij eigenlijk was. De uitgave begint met de woorden: ‘Vroeg sterven behoort tot de idealen van een dichterlijk leven.’ Dat doet denken aan wat Willem Kloos een halve eeuw later over Jacques Perk zou schrijven: ‘Wien de Goden liefhebben, nemen zij jong tot zich.’

Zelf gaf Potgieter het opvallende prozawerk Het Noorden (1836-1840) uit, een humoristische, los gestructureerde roman in de geest van Jean Paul en Lawrence Sterne. Potgieter heeft de naam een moeilijk, hermetisch schrijver te zijn. De intellectualistische en maniëristische stijl van zijn essays en kritieken, die wat de gedachtewereld betreft beïnvloed zijn door Charles Augustin Sainte-Beuve, maakt hem moeilijk toegankelijk. Dat geldt ook voor zijn latere poëzie. Zo is het lange gedicht ‘Florence, den xiv den mei 1265-1865’ een uiterst kunstig geconstrueerd eerbetoon aan Dante, vol cultuurhistorische uitweidingen en interpretaties van Dantes betekenis voor het negentiende-eeuwse nationalisme. Veel toegankelijker zijn de Liedekens van Bontekoe uit 1840, volksgedichten in zeventiende-eeuwse trant. Drie van zijn essays waren het invloedrijkst. Zijn Kopijeerlust des dagelijkschen levens (1841) werd een gevleugeld woord voor de realistische stroming die omstreeks 1840 in de literatuur ging overheersen. In Jan, Jannetje en hun jongste kind, gepubliceerd in 1842, stelde hij in een allegorie de slappe burgermansgeest van

[p. 37]

zijn tijd aan de kaak. Het Rijks-Museum te Amsterdam uit 1844 is een poging om via de hoogstaande zeventiende-eeuwse Nederlandse schilderkunst en literatuur de negentiende-eeuwse geest te prikkelen.

In het buitenland is Potgieter niet bekend geworden. Hoewel hij zelf veel grote schrijvers introduceerde in de Nederlandse literatuur en vertalingen maakte van boeken van onder anderen Charles Dickens, Washington Irving, Victor Hugo, Alphonse de Lamartine, André Chenier en Charles Lamb, werd hij zelf niet vertaald. De moeilijkheidsgraad van zijn werk en zijn typische gerichtheid op het Nederlands nationale zijn daarvan de oorzaken.

Bewondering

Vriendschappen waren zeer belangrijk in het leven van Potgieter. Hij trok zich graag op aan geniale jongeren, en dat gaat zo ver dat ik de indruk heb dat hij zijn jonge vrienden opstookte de kastanjes uit het vuur te halen, terwijl hij zelf zijn handen in de zakken hield. Na Drost is zijn grote vriend Reinier Bakhuizen van den Brink. Hoewel deze in naam niet bij de oprichters van De Gids hoorde, drukte hij er wel vanaf het begin zijn stempel op. Bakhuizen was een geniale losbol, die van een vijand meer of minder niet opkeek. Hij dronk, gokte, maakte schulden en was bepaald niet hoffelijk ten opzichte van vrouwen. In 1843 plaatste hij een stuk in De Gids waaruit een ongekend vrijzinnige geloofsopvatting bleek. Daarin werd hij gesteund, zo niet opgestookt door Potgieter. Korte tijd later bleek Bakhuizen met gokken zoveel schulden gemaakt te hebben dat de schuldeisers hem wilden gijzelen en hij verliet het land. Zeker moet Potgieter bij Bakhuizen de overeenkomst gezien hebben met het gedrag van zijn vader, maar de bewondering overheerste. Potgieter had behoefte om te bewonderen, en dat kwam zeker voort uit zijn gevoel als amateur altijd onder te doen voor de academici.

Later in zijn leven, rond 1863, ontstond er een vergelijkbare vriendschap met Conrad Busken Huet. Opnieuw had Potgieter iemand gevonden die hij adoreerde en die graag de openbare mening schoffeerde. Potgieter zorgde ervoor dat Huet beter betaald werd dan welke andere Gids-redacteur ook, en hij moedigde hem aan zo scherp mogelijk te zijn in zijn kritieken. Huets toetreden zou een nieuwe opbloei betekenen. Huet schuwde de persoonlijke aanval niet. Met zijn geslepen pen en zijn scherpe kritische geest haalde hij uit naar alles wat hij als middelmatig beschouwde. Al in 1865 ging het fout. Huet schreef een almanakrecensie, waarbij hij de koningin laat klagen over het bedroevend lage peil van de Nederlandse literatuur. Dat kwam hem op een uitbrander van het hof te staan. Bovendien had hij een politiek stuk geschreven waarin hij Thorbecke aanviel op zijn integriteit. Potgieter verdedigde Huet ten opzichte van de boze rest van de redactie. Het geschil liep zo hoog op dat beiden de redactie verlieten. Potgieter koos voor de vriend, en niet voor zijn geesteskind.

Potgieter bleef tot haar dood met zijn tante samenwonen. Een zus van hem was al eerder bij hem ingetrokken, en met haar leefde hij tot zijn dood samen. Hij was charmant voor dames, hij trakteerde vrienden graag, hij gaf grote cadeaus aan het zoontje van Busken Huet, maar een liefdesverhouding schijnt hij nooit gehad te hebben. Zelf zei hij dat dat kwam omdat hij als kind nooit de borst had gekregen. Zijn moeder

[p. 38]

had hem, wellicht omdat de moedermelk door de spanningen niet voldoende vloeide, vanaf het begin pap gegeven. Geld voor een min was er niet geweest. Hij meende dat hij daardoor niet gevoelig was voor tedere aandoeningen. Ik weet wel beter.

Literatuur

Jacob Smit, Leven en werken van E.J. Potgieter 1808-1875 (2e herz. druk. Leiden, Nijhoff 1983)