Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 25]

Een babyboomer met een missie
Pim Fortuyn als vader en raadsel
Rob van Essen

Voor een grote biografie van Pim Fortuyn is het nog te vroeg. De boeken die over hem verschenen zijn, concentreren zich vooral op de politieke activiteiten van de man die zijn generatie een spiegel wilde voorhouden. Rob van Essen las er een aantal en vraagt zich af waaruit het raadsel Fortuyn nu precies bestaat.

In het inleidende essay bij dit nummer schrijft Piet de Rooy dat verscheidene mensen die voor zichzelf een grote taak zagen weggelegd, zich hebben laten inspireren door het verhaal van Mozes die door God wordt uitverkoren om zijn volk naar het beloofde land te voeren. Ook Pim Fortuyn heeft zich gelaafd aan deze episode uit het Oude Testament, getuige de oproep waarmee hij zijn boek De verweesde samenleving besluit: ‘Ik ben gereed. U ook? Op weg naar het beloofde land!’ De verleiding is groot om de vergelijking verder door te trekken: net als Mozes heeft Fortuyn het beloofde land zelf nooit betreden, al is in het geval van Fortuyn nooit helemaal duidelijk geworden waar dat land zich precies bevond.

Belangrijke biografieën van politici verschijnen doorgaans pas decennia na hun dood. Zo verschenen er onlangs biografieën over Abraham Kuyper en Hendrik Colijn, die respectievelijk in 1920 en 1944 overleden. Een grote, ‘definitieve’ biografie van de in 2002 vermoorde Pim Fortuyn zal dus nog wel even op zich laten wachten. De boeken die tot nu toe zijn verschenen, concentreren zich vooral op de politieke activiteiten van Fortuyn tijdens diens onstuimige laatste jaren. Twee van de meer serieuze boeken uit dit genre zijn In de ban van Fortuyn van Jutta Chorus en Menno de Galan, en De erfenis van Fortuyn van Hans Wansink. Uit de ondertitels van deze boeken, Reconstructie van een politieke aardschok (Chorus en De Galan) en De Nederlandse democratie na de opstand van de kiezers (Wansink) blijkt de impact die Fortuyn op het politieke landschap heeft gehad.

Het enige boek waarin een uitgebreid beeld wordt geschetst van het leven van Fortuyn vóór hij landelijke bekendheid kreeg, is

[p. 26]

Pim Fortuyn 1948-2002

vooralsnog Fortuyns in 1998 verschenen autobiografie Babyboomers. Autobiografie van een generatie. Uit de boeken van Wansink en Chorus en De Galan blijkt dat niet alle informatie die Fortuyn in dit boek over zichzelf geeft, even betrouwbaar is - iets wat natuurlijk inherent is aan het genre van de autobiografie. Bovendien had Fortuyn een politieke bedoeling met dit boek. Hij wilde niet alleen zijn levensverhaal vertellen, maar ook zijn eigen generatie een spiegel voorhouden. Volgens hem hebben de tussen 1945 en 1955 geboren babyboomers verzuimd de ‘vaderrol’ op zich te nemen die de maatschappij op een gegeven moment van ze verlangde. Hij voelde zich geroepen die rol zelf te vervullen. Dat verklaart de emotionele betrokkenheid waarmee hij zijn eigen missie begon. In 2004 eindigde hij bij de verkiezingen van de grootste Nederlander aller tijden postuum op de eerste plaats, één plaats boven de echte Vader des Vaderlands, Willem van Oranje.

In goede handen

Als ze het fenomeen Pim Fortuyn willen verklaren, zullen zijn toekomstige biografen zich niet alleen op het veelbewogen leven van Fortuyn moeten concentreren, maar ook op de mensen die zich door hem aangetrokken voelden. Als er een raadsel Fortuyn bestaat, dan heeft dat niet alleen betrekking op zijn persoon, maar ook op de aantrekkingskracht die hij had op wat je ‘ontevreden rechts’ zou kunnen noemen. Ondernemers en andere ongelukkige Nederlanders zagen in hem iemand die hun taal sprak en hun problemen begreep. Dat het hier ging om een academisch gevormde homoseksuele dandy die bijzonder openhartig over zijn seksleven sprak, deed blijkbaar niet ter zake. De meeste aanhangers zullen waarschijnlijk niet graag hebben gezien dat hun zoon met iemand als Fortuyn thuis kwam, maar de man leek uiterst geschikt om de boel in Den Haag eens goed op te schudden, juist vanwege zijn excentriciteit en zijn schaamteloosheid. Door zijn standpunten over de ‘puinhopen van paars’, de buitenlanders en de islam in steeds emotioneler en onverzoenlijker taal te verwoorden, wist Fortuyn op zijn beurt steeds beter in te spelen op de behoefte waarin hij bleek te voorzien.

Geen enkele wegbereider stapt een sinds de schepping onberoerd gebleven oerwoud in. Ook Fortuyn heeft zich bediend van door anderen gebaande wegen. In 1991 opende Frits Bolkestein het minderhedendebat met een geruchtmakend artikel in de Volkskrant, en in 2000 zwengelde Paul Scheffer dat debat nog eens aan met zijn al even geruchtmakende artikel in NRC Handelsblad over ‘het multiculturele drama’. Hierdoor waren op z'n minst bepaalde taboes minder

[p. 27]

grote barrières geworden dan voorheen. Een andere wegbereider is natuurlijk Hans Janmaat geweest, de oncharismatische, rancuneuze voorman van de Centrumpartij en later de Centrumdemocraten, die in 1997 werd veroordeeld omdat hij een jaar eerder tijdens een demonstratie had geroepen dat hij de multiculturele samenleving zou afschaffen zodra zijn parrij het voor het zeggen zou hebben. Aan hem heeft Carla Hoetink elders in dit nummer een artikel gewijd. De extreme, racistische wijze waarop Janmaat tegen buitenlanders tekeerging heeft weinig navolging gekregen, maar de uitspraken waarvoor hij zich geregeld voor de rechter moest verantwoorden, zoals ook ‘Vol is vol’, wekten een tiental jaren later al aanmerkelijk minder afkeer op.

Fortuyn was geen Janmaat. Hij was intelligenter, charismatischer en zijn ideeën waren minder extreem. Zijn latere biograaf zou moeten onderzoeken in hoeverre er lijnen van de een naar de ander te trekken zijn. ‘U mag dan geen racist zijn, de mensen die op u stemmen zijn dat wel,’ zei Kirsty Lang tegen Fortuyn toen ze hem een paar dagen voor zijn dood interviewde voor de bbc. ‘Nou en? Het maakt niet uit waarom ze op me stemmen, maar áls ze dat doen, zijn ze in goede handen,’ antwoordde Fortuyn - een antwoord waarbij de vaderlijke toon zich vanzelf opdringt.

Het eigenlijke raadsel

Hoe groot Fortuyns impact achteraf zal blijken te zijn geweest, is een vraag die toekomstige biografen beter zullen kunnen beantwoorden dan wij. Was hij een wegbereider of een incident? Wansink beschouwt de Fortuynistische revolutie als een inhaalslag; doordat onderwerpen die hier te lang onder het tapijt werden geschoven op de agenda werden gezet, kwam er een einde aan een lange, paarsgetinte periode van depolitisering en werd Nederland ‘genormaliseerd’ tot een doorsneeprovincie van Europa. Zo gezien is Fortuyn eerder een reparateur dan een wegbereider.

Je zou je kunnen voorstellen dat de openheid waarmee Fortuyn over zijn persoonlijke leven sprak, een bevrijdende werking heeft gehad in Den Haag. Het feit dat iemand die vrijuit sprak over zijn homoseksualiteit en zijn bezoek aan darkrooms een groot deel van het conservatievere gedeelte van het Nederlandse volk achter zich kon krijgen, zou de spindoctors van de verschillende politieke partijen toch aan het denken hebben moeten zetten. Maar de stijl van Fortuyn lijkt niet echt school gemaakt te hebben. Zo probeerde Mark Rutte, de lijsttrekker van de vvd, eerder dit jaar alle eventuele twijfels over zijn seksuele geaardheid de kop in te drukken door in de Privé van 27 oktober te verkondigen dat hij op zoek is naar een vrouw. (En niet zomaar een vrouw, maar een kruising tussen Sophie Hilbrand, Sacha de Boer en Daphne Deckers.) Blijkbaar wordt er toch vanuit gegaan dat lijsttrekkers maar beter heteroseksueel kunnen zijn. En als ze niet keurig getrouwd zijn, moeten ze op zijn minst actief op zoek zijn. Niet naar kiezers, maar naar een partner.

Of Fortuyn een wegbereider is geweest, valt dus te bezien. Dat zijn discipelen de weg inmiddels behoorlijk kwijt zijn, staat wel vast. Hoe groot Fortuyns impact en invloed geweest zouden zijn als hij niet was vermoord, zal altijd een onderwerp voor de ‘what if’-geschiedenis blijven. Het lijkt een veilige uitspraak dat hij het geen jaren in Den Haag uitgehouden had en dat ook als

[p. 28]

hij was blijven leven zijn partijleden als vechtende kikkers uit de kruiwagen waren gesprongen. Of en in hoeverre hij in zijn rol had kunnen groeien en hoe geslaagd hij zou zijn geweest als kanalisator van een hoeveelheid onvrede die de gevestigde partijen nog met geen stok durfden aan te raken, zal altijd een raadsel blijven - het eigenlijke raadsel Fortuyn. Hoe er later ook over hem zal worden geoordeeld, zelf zag Fortuyn zich in ieder geval als een man met een missie. Het beeld van Mozes is nooit ver weg, getuige een fax die Fortuyn op 6 november 1994 aan zijn beste vriend Jan 't Hooft stuurde: ‘Ik moet op weg. Wellicht ligt daar de opgave van mijn leven. Als je nadenkt over Moses op deze manier begrijp je pas hoe smartelijk hij moet hebben geleden. Wel weten waar dat thuis is, het gezien hebben, de weg ernaartoe kennen, maar nooit arriveren. Dat is niet alleen smartelijk, maar ook wreed. Ik hoop dat ik geen Moses hoef te zijn.’

Literatuur

Jutta Chorus en Menno de Galan, In de ban van Fortuyn. Reconstructie van een politieke aardschok (Amsterdam, Mets & Schilt 2002)

Pim Fortuyn, De verweesde samenleving: een religieus-sociologisch traktaat (Utrecht, Bruna 1995)

Pim Fortuyn, Babyboomers. Autobiografie van een generatie (Utrecht, Bruna 1998)

Hans Wansink, De erfenis van Fortuyn. De Nederlandse democratie na de opstand van de kiezers (Amsterdam, Meulenhoff 2004)