Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 11]

Een lotgenoot als wegbereidster
De strijd van Joke Smit
Mireille Berman

Er wordt de laatste jaren zorgelijk gesproken over de vele hoogopgeleide vrouwen die hun baan opzeggen en ervoor kiezen om thuis te blijven met de kinderen. Uitgeput van de ratrace in de werkende wereld kiezen ze voor ‘persoonlijk geluk’. Critici zien dat anders: al die jaren doorgeleerd, en uiteindelijk wordt al dat talent en die ervaring verspild aan appeltaarten bakken en de strijk. Joke Smit, die de geschiedenis is ingegaan als wegbereidster van de tweede feministische golf, sprak zich in 1967 in scherpe bewoordingen uit voor een grotere arbeidsparticipatie van vrouwen. Mireille Berman vraagt zich af in hoeverre Smit een wegbereidster was en hoe haar biografie eruit zou moeten zien.

De keuze voor thuismoederen brengt onherroepelijk economische afhankelijkheid met zich mee, en zo wordt het natuurlijk nooit wat met de emancipatie. Weliswaar werkt tegenwoordig bijna zestig procent van de Nederlandse vrouwen (dat was twee procent in 1967), de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen op het gebied van werk is in het geheel niet verdwenen. Vrouwen hebben meestal deeltijdbanen zonder veel perspectief, en nog altijd bestaan er significante verschillen tussen wat mannen en vrouwen verdienen, ook in gelijkwaardige functies. Wat dat betreft lijkt er wezenlijk niet veel veranderd te zijn in vergelijking met vier decennia geleden, toen Joke Smit het geruchtmakende essay ‘Het onbehagen van de vrouw’ publiceerde, bedoeld om de ‘kudde stofzuigervee’ de deur uit te krijgen. Joke Smit (1933-1981) schreef het stuk in 1967, toen het kostwinnersmodel hoogtij vierde. Vrouwen zorgden voor de kinderen en het huishouden; mannen voor brood op de plank. Deze tweedeling sprak niet helemaal vanzelf omdat de participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt niet langer door wettelijke maatregelen werd geblokkeerd. Al vanaf 1957 werden vrouwen bijvoorbeeld niet langer uit overheidsdienst ontslagen als zij trouwden. Dat slechts twee procent van de vrouwen werkte, had volgens Smit - of Kool-Smit, zoals zij toen nog

[p. 12]

Joke Smit 1933-1981

heette - dan ook meer te maken met mentaliteit dan met wetgeving. Smit poneerde de stelling dat vrouwen massaal leden aan een gebrek aan zelfrespect. De eentonige huishoudelijke arbeid maakte vrouwen murw, en de levenswijze die het moederschap met zich meebracht was evenmin bevorderlijk voor het gevoel van eigenwaarde: de hele dag binnen zitten met kleine kinderen is, aldus Smit, voor het merendeel van de vrouwen uiterst beperkend: ‘Zodra er kleine kinderen zijn valt achter de meeste huisvrouwen de huisdeur in het slot. Zolang dat zo blijft zal er sprake zijn van verspilling van menselijk potentieel en zal mijn privé-onlust niet verdwijnen.’ Maar vooral het feit dat vrouwen voor hun sociale status als het ware moesten meeliften met hun mannen was desastreus voor hun gevoel van eigenwaarde. Mannen ontleenden hun maatschappelijke status aan hun werk, vrouwen aan het werk dat hun mannen deden. Zo'n afgeleide positie, betoogde Smit, had ‘vrouwelijke lusteloosheid’ tot gevolg; omdat vrouwen zich hierdoor minderwaardig voelden, ontbrak het hen aan ambitie zich buitenshuis te manifesteren.

Smit had het over ‘mijn privé-onlust’. In het betreffende ‘onbehagen’-themanummer van het tijdschrift De Gids was zij de enige auteur met zo'n persoonlijke invalshoek. Zij stelde, net als de andere auteurs, een maatschappelijke misstand aan de kaak, maar gooide daarbij expliciet haar persoonlijke ervaring in de strijd. ‘Behalve een intellectueel persoon ben ik ook een lotgenoot van de betrokkenen,’ stelde ze. Juist doordat zij uit eigen ervaring wist waar ze het over had, moest zij haar aanklacht rechtvaardigen: ‘Er zijn belangrijker problemen in de wereld - oorlog, honger - dan de ongemakken waar een Nederlandse vrouw mee te kampen heeft, en men kan een hele reeks kwesties noemen van gelijke importantie. [...] Nu ligt deze materie binnen mijn gezichtsveld, en dat is de enige rechtvaardiging voor het schrijven van dit stuk.’

De oplossingen die zij aandroeg om meer vrouwen de arbeidsmarkt op te krijgen, waren politiek van aard. Dat vrouwen verstopt bleven in hun huizen lag weliswaar aan minder vastomlijnde dingen als zelfbeeld en mentaliteit, maar de oplossingen die Smit aandroeg waren uiterst concreet: er waren veranderingen in de belastingwetgeving nodig, vrouwen moesten zelfbeschikkingsrecht krijgen om abortus te laten plegen en er moest een dertigurige werkweek worden ingevoerd zodat arbeid en zorg eerlijker tussen man en vrouw konden worden verdeeld.

Moederliefde

Zo voerde Joke Smit ‘gebrek aan zelfrespect’ op als een maatschappelijke misstand en verhief zij de schijnbaar vreedzame, probleemloze taakverdeling tussen man en vrouw tot een politieke kwestie. Ze was

[p. 13]

zich bewust van de provocerende toon die ze daarbij aansloeg. ‘Ter wille van degenen die vinden dat hier wel hard geschreeuwd wordt, moet ik zeggen dat het mij nodig lijkt. Want het valt mij steeds weer op dat zelfs verlichte mannen wanneer ze discussiëren over dingen die vrouwen raken, het bestaan van die vrouwen in concreto niet eens schijnen te vermoeden.’

Smits oproep aan vrouwen en mannen om de geijkte rolverdeling niet langer als vanzelfsprekend te beschouwen, won aan kracht doordat hij niet vanuit de positie van de deskundige werd geuit. Al eerder waren in Nederland academisch getoonzette beschouwingen verschenen, waarin zorgelijk werd gesproken over de ongelijkheid tussen de seksen. Veel meer dan wat referenties onder vakgenoten hadden die stukken niet opgeleverd. Smits stuk bracht de discussie in een ander vaarwater. Zij presenteerde zich nadrukkelijk als lotgenoot van de misdeelde groep namens wie zij sprak. Dat daarbij de persoonlijke levenssfeer van vrouwen tot een zaak van politiek belang moest worden gemaakt, signaleerde Smit niet alleen, ze zette ook haar eigen ervaringen in om dat punt te benadrukken. Haar essay sloeg in als een bom. Het werd de basis voor de actiegroep Man Vrouw Maatschappij, die Smit in 1968 samen met Hedy d'Ancona oprichtte.

Door haar persoonlijke invalshoek brak Smit niet alleen in op de beschaafde, ‘objectieve’ toon van het links-liberale bolwerk van De Gids. Zij introduceerde ook het beroep op de eigen ervaring, dat zo kenmerkend is geworden voor de tweede feministische golf. De eigen ervaring en het belang van individuele gevoelens werden serieus genomen en van politiek belang voorzien. Tegelijkertijd wordt duidelijk wat het probleem kan zijn van deze verpersoonlijking van de politiek. Er viel op Smits positie als lotgenoot namelijk wel wat af te dingen. In de periode dat Smit dit essay schreef, had ze een volledige baan en was ze ook redactiesecretaris van een literair tijdschrift. Ze had dus een eigen inkomen, en onderhield belangwekkende en relevante contacten met journalisten en andere opiniemakers. De persoonlijke invalshoek lijkt dan ook meer uit strategische overwegingen gekozen. Het lijkt erop dat Smit zich opwierp als vertolker van een lot dat zij slechts half deelde. Haar intellectuele afstand en uitstekende netwerk gebruikte zij om de brugfunctie tussen de onwetende buitenwereld en de lotgenoten te kunnen vervullen.

Mythologie

Bij herlezing van Smits essay valt verder op dat haar betoog in feite vrij gematigd is. Na in de eerste alinea geconstateerd te hebben: ‘Mannen hebben het heerlijk, vrouwen hebben het rot’ volgt onmiddellijk de nuance; natuurlijk leven mannen ook niet in een paradijs, en is de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen niet de enige vorm van onrecht. Ook Smits zorg om het huwelijk doet achteraf heel braaf aan: het huwelijksgeluk is voor Smit een belangrijk argument om arbeid en zorg te herverdelen. Smit wijt het toenemend aantal scheidingen aan de vaste rolverdeling tussen de seksen: ‘De huidige positie van de echtgenote legt een zware druk op het huwelijk. Zij heeft afstand gedaan niet alleen van haar vrijheid, maar ook van haar levenswijze om het toverland van de gehuwde staat, eindstation van ieder meisjesboek, te betreden. Haar arme echtgenoot verkeert nu in de situatie dat hij voor alles wat zijn vrouw heeft

[p. 14]

opgegeven compensatie moet bieden.’ Smit zag de toenemende arbeidsparticipatie van vrouwen als sleutel voor een beter bestaan voor vrouwen én mannen. Bij een gelijkwaardiger verdeling van de taken zouden ze elkaar ook beter gaan begrijpen. De vrouw ‘hoeft minder van haar man te verwachten omdat ze een eigen leven heeft. Zij kan zijn behoefte aan rust en eenzaamheid niet alleen billijken, maar ook begrijpen en zelfs delen. Zij ziet zijn werk niet langer als een bedreiging van de haar toegemeten aandacht; zij kan zich voorstellen dat sommige dingen hem ook thuis niet loslaten. Zij kan zich, kortom, in zijn omstandigheden verplaatsen; haar belangen zijn niet meer tegengesteld aan de zijne.’ Smits bedoeling was te komen tot een eerlijker taakverdeling waar zowel mannen als vrouwen gelukkiger van zouden worden. Daar kan niemand iets op tegen hebben.

Smit was dus nauwelijks een lotgenote van de groep voor wie zij streed, noch was haar essay het felle, polemische stuk zoals dat in de herinnering voortleeft. Het zou interessant zijn te onderzoeken in hoeverre dat ook opgaat voor andere historische figuren die zijn geboekstaafd als ‘wegbereider’. Waarschijnlijk valt bij nadere beschouwing iedere wegbereider wel te ontmythologiseren. Interessanter is hoe en volgens welke processen de mythologie totstandkomt. Wie spannen zich ervoor in de persoon in kwestie aan de vergetelheid te onttrekken, en waarom doen zij dat? Wat dat laatste betreft, geldt waarschijnlijk voor alle wegbereiders dat zij de tegenwoordige tijd alsnog gelijk geven, en dat is fijn. Kritisch onderzoek naar hoe de collectieve herinnering totstandkomt biedt echter meer inzicht in die statusvorming - en in de lobby die daarachter schuilgaat - van nationale helden en heldinnen. Nerwerkstudies, zoals bijvoorbeeld de Aletta Jacobs-biografie van Mineke Bosch, bieden vaak een verrassender kijk op het leven van een ‘wegbereider’ dan een geïsoleerde levensbeschrijving, waarin de heldenstatus vaak alleen maar benadrukt wordt. Ook in het geval van Joke Smit gaat dat op: veel interessanter dan een ‘losse’ biografie van deze vrouw zou het verhaal zijn van de tweede feministische golf, de hoofdpersonen, doelstellingen, strategieën, de interne strijd, overwinningen en teleurstellingen. En in die context is dan ook de totstandkoming van een aura als ‘wegbereider’ interessant; het vertelt iets over de effectiviteit van een groep gemotiveerde lobbyisten, en over onze eigen behoefte aan een held of een heldin.

Literatuur

Joke Smit, ‘Het onbehagen bij de vrouw’ in: Er is een land waar vrouwen willen wonen. Teksten 1967-1981 (Amsterdam, Feministische uitgeverij Sara 1984)

Jeroen de Wildt, ‘Een biografische schets van Joke Smit’. Inleiding bij de bundel Er is een land waar vrouwen willen wonen (Amsterdam, Feministische uitgeverij Sara 1984)

Jolande Withuis, ‘Joke Smit: Het onbehagen bij de vrouw, 1967’ in NRC Handelsblad, 31 oktober 1997

Irene Costera Meijer, Het persoonlijke wordt politiek. Feministische bewustwording in Nederland 1965-1980 (Amsterdam, Het Spinhuis 1986)