Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 82]

Het brandt, het brandt, het brandt
Truman Capote en Johnny Cash in de bioscoop
Rob van Essen

Een film over een schrijver en een film over een muzikant trokken de afgelopen maanden volle zalen. Aanleiding voor een verhandeling over acteerprestaties, het verbeelden van inspiratie en waarom een kort verhaal het wint van een lang verhaal.

Het kijken naar een film waarin een of meerdere episodes uit het leven van een bekende persoon worden behandeld, ontaardt vaak in een vorm van poppetjes kijken. De rest van de film wordt al gauw overschaduwd door de vraag hoe de acteur die de hoofdpersoon speelt het eraf brengt. Líjkt-ie? Praat-ie net zo? Heeft hij hetzelfde loopje? Als deze vragen met ‘ja’ beantwoord kunnen worden, lijkt een oscarnominatie niet ver weg.

De twee succesvolste biografische films van het afgelopen halfjaar, ‘Capote’ en ‘Walk the line’, zijn beide inderdaad met Oscars bedeeld. Philip Seymour Hoffman kreeg er een voor zijn vertolking van de schrijver Truman Capote ten tijde van het schrijven van In Cold Blood; Reese Witherspoon kreeg er een voor haar bijrol als June Carter, de vrouw van countryzanger Johnny Cash in ‘Walk the Line’.

Vooral de prestatie van Hoffman werd alom geroemd. Hij had zich Capote helemaal eigen gemaakt, inclusief de temerige stem, de verbaasd-cynische blik en de geaffecteerde maniertjes. Toen de nps eerder dit jaar in ‘De avond van de grote boekenkwis’ een fragment uitzond waarin Capote ergens in de jaren zestig in een Amsterdamse straat werd geïnterviewd over In cold blood, bleek pas hoe groot de prestatie van Hoffman was: hij was een veel betere Capote dan Capote zelf. Hoffman had een soort Übercapote gecreëerd: de echte Capote praatte veel slordiger, leek veel minder levensgroot, minder dreigend, minder een man uit één stuk. De Capote van Hoffman was veel meer een eenheid, een karakter. Dat is geen probleem, dat is nu juist wat de kunst van het echte leven onderscheidt. In literatuur en film zijn echte mensen wel het laatste wat je nodig hebt. Maar als de hoofdrolspeler van een film een bekend personage uitbeeldt, word je als kijker toch uitgenodigd, zo niet aangemoedigd, te gaan vergelijken en de grens tussen kunst

[p. 83]

en het echte leven te overschrijden; dat is een wat platte exercitie omdat die grensoverschrijding hier voortkomt uit pure nieuwsgierigheid die voor het ervaren van de film verder niet functioneel is. En hoe goed in dit geval Hoffman Capote heeft samengebald om er een werkend filmpersonage van te maken, je krijgt toch de indruk dat je naar een robot zit te kijken waaruit alle inconsequenties van het gedrag van de echte Capote zijn weggeprogrammeerd.

Joaquin Phoenix, die in ‘Walk the line’ Johnny Cash speelde, kreeg geen Oscar, hoe hard hij ook zijn best deed. Misschien deed hij wel te hard zijn best. Hij lijkt niet erg op Johnny Cash, en daar hadden de makers van de film misschien van moeten profiteren. Helaas probeert Phoenix zich juist zoveel mogelijk trekjes van Cash eigen te maken, zoals de fronsende blik en de gebogen houding waarmee Cash gitaar speelde. Vooral dat laatste ziet er niet naturel uit, omdat Cash een heel andere lichaamsbouw had dan Phoenix. Je ziet meteen dat hier iemand zich heel hard probeert aan te passen aan goed bestudeerde beelden van de echte Johnny Cash. Terwijl dezelfde film laat zien hoe het ook kan: de jonge Elvis Presley en Jerry Lee Lewis die ook in ‘Walk the line’ voorbij komen, worden gespeeld door acteurs die nauwelijks op de echte iconen Presley en Lewis lijken. Zo word je niet afgeleid door acteerprestaties die naar imitaties neigen, en krijg je een veel betere indruk hoe het geweest moet zijn: redelijk onbekende jonge muzikanten die onder het genot van diverse al dan niet verboden middelen van feestschuur naar feestschuur door de zuidelijke staten van Amerika trekken.

Waarom in biografische films de hoofdpersonen niet eens een keer laten spelen door acteurs die niet op het personage in kwestie lijken, en ook niet hun bést doen om er op te lijken? Waarom zou je Johnny Cash niet laten spelen door Tom Hanks, en Truman Capote door Meryl Streep? Dan zit je in ieder geval naar een film te kijken, en ben je die imitatiezucht van de acteur en de vergelijkingsdrang van de kijker in één keer kwijt.

En toen, en toen, en toen

Het grootste verschil tussen ‘Capote’ en ‘Walk the line’ is de lengte van het verhaal. ‘Walk the line’ behandelt de carrière van Johnny Cash van begin jaren vijftig tot eind jaren zestig (met een flashback naar zijn kindertijd); ‘Capote’ gaat over één episode uit het leven van Truman Capote: de periode waarin hij naar Kansas trok om zich te verdiepen in een moordzaak waarbij een hele familie werd gedood, een onderzoek dat uiteindelijk leidde tot zijn boek In Cold Blood, waarmee hij een nieuw literair genre uitvond: faction.

‘Walk the line’ lijdt aan het euvel waar veel carrière-omspannende films aan lijden: er moet in te korte tijd te veel verteld worden, dus krijgt de vertelling een hoog ‘en toen, en toen, en toen’-gehalte. De makers van de film hebben dit proberen op te vangen door er een raamvertelling van te maken: in het begin van de film komt Cash een gevangenis binnen om een optreden te geven, en verzinkt in gepeins bij het zien van een zaagmachine in de werkplaats; vervolgens gaat de film verder met de jeugd van Cash (broertje overlijdt na val in zaagmachine, Cash was er niet bij om op hem te passen), waarna de hele carrière van Cash tot het optreden in de gevangenis wordt behan-

[p. 84]

deld. Raamvertelling gesloten. De film gaat hierna echter nog door met de verdere avonturen van Johnny Cash, waardoor de hele ophouw van het verhaal opeens op losse schroeven komt te staan. Dat is een beetje slordig, en bovendien wordt de suggestie gewekt dat die verdere avonturen een soort naspel zijn dat er niet echt toe doet - waarschijnlijk onbedoeld, want juist in dit stuk ‘krijgt hij eindelijk het meisje’, June Carter, waar hij de hele film al achteraan zat.

De makers van ‘Capote’ hebben gekozen voor een afgebakende episode uit het leven van hun hoofdpersoon, en dat werkt veel beter. Er wordt een duidelijk en dramatisch verhaal verteld, over een moord en een schrijver uit New York die een stuk over die moord schrijft en een vreemde band met de gearresteerde moordenaars krijgt. Als kijker zit je niet naar een voortschrijdend leven te kijken, maar raak je betrokken bij een drama. En hoe betrokkener je bent als kijker, hoe minder snel je geneigd bent morele oordelen uit te spreken. Als Johnny Cash in ‘Walk the Line’ June Carter in een volle concertzaal op nogal dwingende manier ten huwelijk vraagt, denk je: nou, nou, dat is wel erg lomp, om haar zó voor het blok te zetten. Als Truman Capote in ‘Capote’ op een gegeven moment geen enkel initiatief meer neemt om de executie van de moordenaars uit te stellen en zelfs begint te hopen dat die executie een beetje gauw komt, omdat hij anders zijn boek niet kan afronden, ben je te betrokken bij het verhaal om een moreel oordeel uit te spreken. Je voelt de tragiek en je veroordeelt niet. Dat geeft de film een catharsis-effect die hem boven een simpelweg verfilmde levensgeschiedenis doet uitstijgen.

Hoe songs ontstaan

Omdat de makers van ‘Walk the line’ zo'n lang verhaal te vertellen hebben, moeten ze hun toevlucht nemen tot het uitbeelden van ‘cruciale momenten’ waarin van alles wordt samengevat, en die maar al te vaak gekunsteld overkomen. Het meest in het oog springende voorbeeld is de scène waarin de jonge, gefrustreerde handelsreiziger Johnny Cash, die droomt van een carrière in de muziek, in Memphis met zijn zware koffer langs het studiootje loopt waar net op dat moment Elvis Presley bezig is met zijn beroemde eerste opnamen. En niet alleen dat, er staat een zijdeurtje open, waardoor Cash naar binnen kan kijken. (Uiteraard wordt na een paar minuten de deur in zijn gezicht dichtgeslagen.) Erg geloofwaardig is dit niet. Zelfs als dit zich in het echt precies zo zou hebben afgespeeld, zou het nog steeds een kunstmatige, verzonnen indruk maken.

Films over kunstenaars worstelen met het gegeven dat het werk van een kunstenaar in diens hoofd begint. Hoe breng je inspiratie in beeld? Voor de makers van ‘Capote’ is dat geen probleem: inspiratie is geen apart onderwerpje dat óók nog behandeld moet worden; de manier waarop Capote zijn verhaal vindt, erin verwikkeld raakt en erdoor gefrustreerd wordt, is het thema van de film. Bij ‘Walk the line’ ligt dat anders, daar is inspiratie wel degelijk een apart themaatje dat tussen alle andere verwikkelingen door ook nog even om aandacht vraagt; het wordt door middel van twee scènes uitgewerkt. In de eerste scène wordt een dronken Johnny Cash door June Carter de les gelezen. Ergens in haar toespraak gebruikt ze de uitdrukking: ‘walk the line’. Enkele ogenblikken later pakt Cash zijn gitaar en

[p. 85]

begint het nummer ‘I Walk the Line’ te schrijven. In de tweede scène, wat later in de film, kijkt June Carter vanuit haar auto door een mist van tranen naar haar kinderen uit haar eerste huwelijk, die in de verte aan het spelen zijn. ‘It burns, it burns’, mompelt ze. Waarna ze het nummer ‘Ring of fire’ schrijft, met de regels: ‘It burns, burns, burns, like a ring of fire.’

Met andere woorden, de artiesten halen de inspiratie voor hun nummers uit hun ervaring. ‘Zo ontstaan songs.’ Maar de manier waarop dat wordt verbeeld is zo plat, dat het niet overtuigt. Ook hier geldt: al zouden deze scènes zich in het echt net zo hebben afgespeeld, in de film werkt het niet. Het is te netjes, het klopt te goed, het is te eenduidig. Als je het op een presenteerblaadje krijgt aangereikt, is het niet interessant. Je moet na afloop tot je verbazing merken dat je gegeten hebt, zonder dat je je kunt herinneren op welke manier ze dat voedsel bij je naar binnen hebben weten te krijgen.

En dan nog dit. De makers van ‘Capote’ gingen te rade bij Capote, de door Gerald Clarke geschreven biografie. ‘Walk the line’ is gebaseerd op Cash: the Autobiography van Johnny Cash. Op het moment waarop deze films in de bioscoop draaiden, werden beide boeken heruitgegeven met een foto van respectievelijk Philip Seymour Hoffman en Joaquin Phoenix op het omslag. Dat maakte een vervreemdende indruk. Je kunt je voorstellen waarom uitgevers het doen, maar het is natuurlijk volslagen absurd.

‘Capote’, (vs, 2005) Regie: Bennett Miller. Met Philip Seymour Hoffman, Catherine Keener, Clifton Collins jr., Chris Cooper.

‘Walk the line’, (vs, 2005) Regie: James Mangold. Met Joaquin Phoenix, Reese Witherspoon, Ginniger Goodwin, Robert Patrick.