Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 78]

De man die verschil maakte
Ariëtte Dekkers biografie van Cornelis Verolme
Paul Frentrop

Op het eerste gezicht lijkt scheepsbouwer Cornelis Verolme een van die mensen te zijn die de loop van de geschiedenis kunnen beïnvloeden. Bij nader inzien, zo blijkt uit de Verolme-biografie van Ariëtte Dekker, heeft de geschiedenis wel degelijk ook de loop van het leven van Verolme bepaald.

‘Scheepswerven in Nederland hebben met 2005 een recordjaar achter de rug. Het grote aantal orders voor nieuwbouw en reparatie zal nog zeker vier jaar aanhouden, voorziet brancheorganisatie vnsi.’ Met dit opgewekte nieuws opende Het Financieele Dagblad op 29 maart 2006, net toen ik Ariëtte Dekkers fascinerende biografie van Cornelis Verolme (1900-1981) neerlegde.

De scheepsbouw is een cyclische bedrijfstak, die mondiaal werkt. Reparaties zijn nog enigszins plaatsgebonden, maar een nieuw schip kan van bijna elke plek op eigen kracht naar de opdrachtgever toe. Kan binnen dergelijke macro-economische verhoudingen één mens in weerwil van dergelijke institutionele krachten bewerkstelligen dat er nieuwe schepen op zijn werf in de Botlek worden gebouwd?

Of één persoon de ontwikkelingen kan sturen of niet is een oud twistpunt onder historici. Zou de wereld zich zonder Napoleon anders hebben ontwikkeld, of had in dat geval een ander de Grande Armée naar Moskou geleid? De biografie van Verolme, die tegen zijn vijftigste begon als scheepsbouwer in een sector die toen al met sttucturele overcapaciteit te maken had, lijkt in eerste instantie een pleidooi voor de opvatting dat één man wel degelijk een verschil kan maken. Want Verolme slaagde waar anderen faalden. Hij benutte de Suez-crisis van 1956, waardoor opeens grotere schepen nodig waren, die om Afrika heen konden varen. Drie jaar later, in 1959, stond hij op het toppunt van zijn roem. Zoals Dekker schrijft:

Cornelis Verolme was niet alleen een bekend, maar ook een zeer vermogend man geworden. Hij was in 1959 eigenaar van dokken en hellingen met een waarde van meer dan 100 miljoen gulden, zonder dat daar direct noemenswaardige schulden te-

[p. 79]

genover stonden. Hij had in zowel 1958 als 1959 ruim 35 miljoen nettowinst geboekt. Hij had bijna 70 miljoen contant op zijn bankrekening staan, weliswaar voor de helft bestaand uit aanbetalingen, maar dat was voor Verolme nooit relevant geweest. De fiscus schatte het persoonlijke vermogen van Cornelis Verolme - bestaand uit de aandelen in zijn concern - in 1959 op 98 miljoen gulden, vergelijkbaar met ruim 250 miljoen euro vandaag de dag. Vergeleken met de 60.000 gulden die volgens Verolme in 1946 als startkapitaal had gediend - zoals bekend schatte de fiscus zijn rijkdom na de oorlog aanmerkelijk hoger - was zijn vermogen in 1959 zestienhonderd keer zo hoog! Als Cornelis Verolme vanaf dat moment - hij was al bijna zestig - zijn geld op de bank had laten staan en op zijn lauweren was gaan rusten, had hij rustig kunnen gaan rentenieren en was hij als een visionaire scheepsbouwer de geschiedenis in gegaan.

Ja, als... Net als bijvoorbeeld de fameuze uitgever Robert Maxwell had Cornelis Verolme in de chaos van de Tweede Wereldoorlog een pareltje op de kop getikt. Met inzet van al zijn talenten had hij daarmee gewoekerd, voortgestuwd door de golven van het naoorlogse herstel. Net als Robert Maxwell had Verolme geen bedrijfsstrategie, maar slechts een doel: persoonlijke erkenning. En vanitas is hét ingrediënt voor drama.

Mannetjesmaker

Verolme huurde in 1957, net toen hij zijn grote nieuwe Botlekwerf in gebruik had genomen, een mannetjesmaker in. Het was hem namelijk tot op dat moment niet gelukt zijn naam op de door hemzelf gewenste wijze in de krant te krijgen. Via interviews wilde hij duidelijk maken dat zijn nieuwe werf om personeel zat te springen. Hij zocht contact met Gert van der Hoest, ambtenaar in Groningen, die in zijn vrije tijd artikelen schreef over de kustvaart. Verolme zei tegen hem: ‘Ik verwacht dat U mij helpt aan duizenden arbeidskrachten.’ Dat was een opdracht met een bedrijfseconomische ratio. Maar Van der Hoest kreeg een tweede opdracht: ‘Ik kom van Nieuwe-Tonge. In mijn hart ben ik een eilander. Ik zou graag willen dat als ik zaken ga doen de deuren voor mij opengingen. Dat ik niet met de pet in de hand naar binnen moet. Ik wil dat mijn naam over de hele wereld bekend wordt. Hoe interesseert me niet. Het gaat erom dat ik met iedereen die ik op het oog heb zaken kan doen.’

Rond 1960 was ook die tweede opdracht vervuld, toen Verolme binnen één jaar drie nieuwe buitenlandse werven wist te verkrijgen, in Brazilië, Ierland en Noorwegen. In dat jaar leerde iedereen in Nederland Verolme kennen via een avondvullend televisieprogramma - er was slechts één net in die dagen. De kijkers werden in het vara-programma Anders dan Anderen twee uur lang vergast op een zorgvuldig geregisseerde show over de levensloop van de illustere scheepsbouwer, die zelf lachend en zelfverzekerd, links en rechts vileine kwinkslagen uitdelend op een grote stoel op het podium zat terwijl klein en groot hem hulde betoonde. Van de burgemeester van zijn geboortedorp Niewe-Tonge tot Verolmes president-commissaris, de ex-premier Pieter Gerbrandy. Via de ether sprak zelfs de Braziliaanse minister van Verkeer de scheepsbouwer waarderend toe. Het publiek was diep onder de indruk. De recen-

[p. 80]

sies waren lovend en postzakken met brieven van bewonderaars stroomden binnen. Iemand als Verolme, dat was een man waar Nederland er meer van nodig had. Een voorbeeld voor de opgroeiende jeugd. Verolme liet zien hoe ver je het kunt brengen. En ook het ultieme Nederlandse compliment klonk alom: ondanks zijn succes en rijkdom, was Cornelis Verolme toch zo eenvoudig gebleven.

Moeras

Heel anders is het beeld dat uit de biografie oprijst. Hier komt Verolme naar voren als een rancuneuze, ijdele, koppige, tweedracht zaaiende en nietsontziende man. De man die bonsde op de deur van het Rotterdamse establishment van havenbaronnen en natuurlijk niet werd toegelaten. Maar alleen iemand met die karaktertrekken kan ervan overtuigd zijn het conjuncturele tij te kunnen keren en institutionele belemmeringen als de loonkosten in Nederland te kunnen passeren. En zo iemand kán een tijdlang succes hebben.

Fraai weergegeven in de biografie is hoe de heersende machten zo'n gedreven persoon uiteindelijk toch in het gareel weten te krijgen. Dat was de taak van bankiers en politici. In de Verolme-saga werd die klus geklaard door mensen als amrobank voorzitter Jan van den Brink en de later tot bankiers geworden toenmalige politici Roelof Nelissen (partij kvp, bank amro) en Hargert Langman (partij vvd, bank abn). Dekker heeft bij de beschrijving van dit proces deskundig gebruik gemaakt van de archieven van de abn amro-Bank. Waarbij het interessant is dat Verolme juist een overtuigd socialist als Henk Hofstra van de pvda aan zich wist te binden en diens aanzien in Nederland kon gebruiken als een soort waarborgzetel van zijn financiële soliditeit. Socialisten zijn immers veelal naïever op financieel gebied dan niet-socialisten. Toen Hofstra in 1961 bij Verolme in dienst trad, was hij verbaasd een bankschuld aan te treffen. Twintig jaar later zei hij: ‘Ik had mijn besprekingen namelijk gevoerd op basis van de balans per ultimo 1959. Het concern had toen een banktegoed van, als ik het mij goed herinner, zeventig miljoen. Dit is in de loop van 1960 dus verdwenen.’ Verolme had al zijn verdiende geld in de tussentijd uitgegeven aan binnen- en buitenlandse expansie.

Even leek Verolme zijn kunstje in 1967 te kunnen herhalen, toen er een tweede Suez-crisis uitbrak en er dus weer supertankers nodig waren. Maar gestimuleerd door de overheid, overat hij zich. De benodigde overheidsfinanciering kreeg hij alleen als

[p. 81]

hij de Amsterdamse ndsm-werf overnam. De ambtenaren hoopten dat wonderdokter Verolme deze structureel noodlijdende (want niet aan zee gelegen) werf uit het slop zou kunnen halen. Verolme zei nooit nee tegen uitbreiding van zijn imperium, en zo werd de last op zijn schouders steeds zwaarder. Meer overheidsgeld had hij nodig en dat kreeg hij pas toen hij zijn zeggenschap uit handen gaf. Hij moest al zijn aandelen verpanden aan de Nationale Investeringsbank. Verolme was geketend en strompelde voort door het steeds diepere sociaal-economisch moeras dat Nederland in de jaren zeventig werd. Daar vonden katholieken en socialisten elkaar in een conservatief beleid, puur gericht op behoud van het bestaande, en vooral van werkgelegenheid. Zeker na de verkiezingen van 1971. De balans tussen de pvda en de kvp die sinds de oorlog altijd zo'n beetje even groot waren geweest, begon toen door te slaan in het voordeel van de socialisten. Dat nieuwe tijdperk, waarin voor ondernemers minder ruimte bestond, was in 1966 al ingeleid. Toen publiceerde Joop den Uyl, minister van economische zaken in het kabinet-Cals, zijn Nota inzake de groei en structuur van onze economie, waarin niet langer economische groei, maar herstructurering centraal stond. De overheid zou het bedrijfsleven wel even herschikken en het zojuist ontdekte aardgas fungeerde daarbij als aantrekkelijke subsidiepot.

Al was Verolme geen sympathieke man, toch is het verdrietig te leren hoe deze man in dit moeras werd neergetrokken. Zijn onderneming moest samengaan met de oude vijand Rijn Schelde en de combinatie werd rsv. Dekker beschrijft het mooi: ‘Onder het kabinet-Den Uyl dat in 1973 was aangetreden, en later het kabinet-Van Agt-Wiegel, groeide rsv uit tot één groot werkgelegenheidsproject - “een sociale werkplaats op grote schaal” noemde een van de commissarissen het later - waar zachte heelmeesters, met pappen en nathouden en het sparen van de kool en de geit grote, gapende, stinkende wonden maakten.’

In 1983 raakte rsv in surséance en volgden de massaontslagen. Verolme was twee jaar eerder overleden.

In 1984, tijdens het eerste kabinet-Lubbers, werd een parlementaire enquête ingesteld naar die dramatische ondergang. De laatste parlementaire enquête daarvoor dateerde van vlak na de Tweede Wereldoorlog, toen het functioneren van het oorlogskabinet in Londen onder de loep werd genomen. De laatste dáárvoor was in 1886. Die betrof de slechte werkomstandigheden in fabrieken, de zogeheten sociale questie. En zo, kunnen we zeggen, omspanden die eerste en die laatste enquête de opkomst en ondergang van het socialisme als een economische theorie. Een theorie mede bedoeld om het gedrag van eigenwijze wildebrassen als Cornells Verolme te beteugelen.

Ariëtte Dekker, Cornelis Verolme. Opkomst en ondergang van een scheepsbouwer (Amsterdam, Bert Bakker 2005)