Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 58]

Negentig procent waarheid
De Clara Wichmann-biografie van Ellie Smolenaars
Mireille Berman

Het genre van de vie romancée wordt door historici vaak niet helemaal serieus genomen, terwijl het bij het grote publiek razend populair is. Er dreigen vele valkuilen, die Ellie Smolenaars in haar boek over Clara Wichmann niet allemaal heeft weten te vermijden.

Passie voor Vrijheid. Clara Wichmann (1885-1922) moest een spannend drama worden over het leven van de criminologe en strijdster voor vrouwenrechten Clara Wichmann. Tegelijkertijd was het de bedoeling een historisch verantwoorde biografie te schrijven. Auteur Ellie Smolenaars schrijft dus non-fictie, verpakt in een fictionele vorm; een moeilijk, misschien wel onmogelijk genre.

Het korte leven van Wichmann is in dit boek opgedeeld in drieën: de beschrijving van haar jeugd loopt tot een sanatoriumverblijf in 1902, waar Wichmann moet herstellen van tyfus. Dan wordt haar studententijd en het begin van haar loopbaan behandeld - de colleges bij professor Bolland, de groeiende interesse in de strijd voor het vrouwenkiesrecht, het werk bij het Centraal Bureau voor de Statistiek, de scheiding van haar ouders en de dood van haar geliefde neef Otto in de Duitse loopgraven. Deel drie begint in 1917, vlak voor haar ontmoeting met de pacifist en dienstweigeraar Jo Meijer, met wie ze later zou trouwen. Het boek eindigt met de geboorte van haar dochter in 1922 en de daaropvolgende dood van Wichmann in het kraambed. Haar laatste woorden waren: ‘Jo, het wordt zo donker om mij heen.’

Elke episode is opgebouwd uit korte hoofdstukjes van ongeveer drie bladzijden, waarin een treffende scène uit het leven van Wichmann wordt beschreven, die de lezer iets moet ‘laten ervaren van Wichmanns geest en gemoed, haar vlees en bloed’, aldus de auteur. Wichmanns denkbeelden worden vaak in de vorm van gedachten weergegeven: ‘Simons gaf colleges strafrecht en criminologie. Trefzeker gaf hij de stand van het vraagstuk weer en Clara was meteen geboeid door het vak. [...] Clara vond het een fascinerende kwestie. Koortsachtig dacht ze na. Dat de verhouding tussen individu en maatschappij in de tijd verandert, dat was voor haar een uitgemaakte zaak.’

[p. 59]

Clara Wichman (rechts) met vriendinnen, winter 1900-1901

Het nadeel van deze poging om zo dicht mogelijk op de huid van de gebiografeerde te zitten, is dat analyse en context ontbreken. Je komt zo niet te weten of de ideeën van Wichmann over het strafrecht revolutionair waren, of ze op een of andere manier in de tijdgeest pasten en hoe tijdgenoten erover dachten. Smolenaars zet de lezer als het ware gevangen in de beperkingen van de wereld van toen. Dat hoeft geen nadeel te zijn, als er maar iets anders tegenover staat, als het verhaal je hart weet te raken, en iets biedt wat in een rechttoe rechtaan-biografie vaak ontbreekt: het gevoel dat je iets wezenlijks begrijpt van wie Wichmann was, wat haar bewoog. Dat zou een literaire aanpak rechtvaardigen - en waarom zou een biograaf niet open staan voor fictie? Waartoe dienen die academische grenzen, die meestal resulteren in een dor en veel te omvangrijk boek? Waarom alle passie en kleur eruit gefilterd; wat is er op tegen feiten en fantasie te vermengen? De professionele historici erkennen weliswaar dat geschiedenis een narratieve wetenschap is, die geschreven wordt met literaire strategieën, maar maken toch bezwaar tegen de vie romancée. De historicus Huizinga vond het ‘een slecht, hybridisch, verwerpelijk genre, het product van een vervallende beschaving’. Het historische bedrijf moest zich in zijn ogen onthouden van het gebruik van literaire elementen, en dus ook van verbeelding. Geschiedschrijving, ook de biografie, moet verifieerbaar zijn. Anderen moeten de weg naar de conclusie kunnen reconstrueren. Waarschijnlijk zien historici de vie romancée als een bedreiging van hun vakgebied, die als ‘onwetenschappelijke wetenschap’ - de typering is van Herman von der Dunk - pas een paar honderd jaar min of meer serieus wordt genomen te midden van de ‘harde’ wetenschappen.

Het lijkt erop dat slechts historici zich druk maken over vermenging van genres. Het grote publiek maalt er niet om. De biografie met fictionele elementen wordt graag en veel gelezen, zo blijkt uit de populariteit van het werk van schrijvers als Hella Haasse, Nelleke Noordervliet, Clark Accord en Annejet van der Zijl. De kritiek heeft doorgaans een jaloerse ondertoon, en is altijd afkomstig van scherpslijpende geschiedkundigen, niet van literatoren; die vinden ‘echt gebeurd’ een leuke en leerzame bijkomstigheid.

Eerste breiwerkje

Smolenaars volgt in Passie voor vrijheid een

[p. 60]

literaire werkwijze, maar beweert tegelijkertijd dat de historische waarde van haar biografie daar niet onder heeft geleden. In haar verantwoording schrijft ze: ‘De historisch geïnteresseerde lezer zal door de gehanteerde stijl en het ontbreken van precieze citaten niet kunnen nalaten zich steeds af te vragen: Is dit echt zo gezegd, is dit echt zo gebeurd? Het antwoord luidt in negentig procent van het geschrevene bevestigend. Ja, zo is het gebeurd.’ Maar die tien procent..., denkt dan de historisch geïnteresseerde lezer, althans, de lezer die graag zou weten waar hij of zij daadwerkelijk om de tuin wordt geleid - hoe zit het daarmee? In grote lijnen zal Smolenaars verhaal inderdaad stroken met de historische werkelijkheid, en is slechts hier en daar met de feiten geschoven. Brieven zijn gecomprimeerd, net als sommige gebeurtenissen, om de weerbarstige werkelijkheid in een overtuigend verhaal te dwingen. Desalniettemin diskwalificeert dat onverifieerbare gerommel met archiefmateriaal dit boek als serieuze biografie, ook al betreft het maar tien procent van het gebodene. Wie zich aan fictie waagt, moet de illusie opgeven een historisch verantwoord boek te schrijven. Natuurlijk kan er een ‘hogere waarheid’ doorklinken in fictie; er kan een levenshouding, een sfeer, een tijdgeest worden overgebracht zoals geen handboek dat ooit zal doen - en dat kan zeer verhelderend zijn. Maar het is alleen echt grote schrijvers gegeven, dit teweeg te brengen. Anders blijft de vie romancée, zoals Nabokov in Het werkelijke leven van Sebastian Knight opmerkt, ‘verreweg de slechtste soort literatuur tot op heden bedacht’.

Jammer genoeg is het Smolenaars niet gelukt deze stelling te weerleggen, want ook wat literaire kwaliteit betreft is deze biografie onder de maat. Het is een ronduit vervelend boek, compleet met de belerende ondertoon waar historische romans maar al te vaak onder lijden, en personages die nauwelijks tot leven komen. Smolenaars laat Wichmann van alles voelen en denken: ‘Clara trok zich terug aan de kant en aanschouwde het gezelschap. Nu miste ze haar moeder.’ Of: ‘Clara was weinig spraakzaam. “Niemand kan aan me zien dat ik geleden heb,” dacht ze.’ Maar je komt er niet achter wie Wichmann was, wat haar bewoog en hoe zij zich ontwikkelde. Zelfs de sterfscène ontroert nauwelijks, omdat je geen band met de hoofdpersoon hebt kunnen opbouwen. Omdat deze uitzonderlijke en tegendraadse vrouw niet over het voetlicht wordt gebracht, is de voornaamste indruk die dit boek achterlaat een gevoel van spijt.

Aan het archiefmateriaal heeft het in ieder geval niet gelegen, zo blijkt uit de inventaris van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, waar je behalve Wichmanns brieven en dagboeken bijvoorbeeld ook kunt inzien: ‘Tekening van haar hand, 1887’; ‘Eerste breiwerkje, 1893’; ‘Poëzie-albums 1893-1898’; en, bonus voor de biograaf: ‘Briefje van onderwijzeres over haar gedrag in de klas, 1893’. Zo'n schat aan archiefmateriaal is om van te watertanden. Het is dan ook te hopen dat zich ooit een serieuze biograaf op zal werpen om te laten zien dat goede geschiedschrijving wel degelijk in staat is de verbeelding te prikkelen. Clara Wichmann is er interessant genoeg voor.

Ellie Smolenaars, Passie voor vrijheid. Clara Wichmann (1885-1922) (Aksant, Amsterdam 2005)