Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 43]

Het schrijven van meisjesboeken als tam kunstje
Een gesprek met Gé Vaartjes over zijn biografie van Top Naeff
Joukje Akveld

Wie Top Naeff zegt, zegt School-idyllen. De in 1953 overleden schrijfster ging de geschiedenis in als schrijfster van dat ene meisjesboek - alle romans, essays, gedichten en toneelkritieken die zij in haar verdere leven schreef ten spijt. Gé Vaartjes werkt aan een biografie van de eenzijdig herinnerde schrijfster. ‘Ik wil recht doen aan de persoon die Top Naeff was, laten zien dat zij meer was dan de auteur van een bakvisroman.’

Eigenlijk kwam Top Naeff min of meer toevallig op zijn weg. Vaartjes' goede vriend Hans Edinga werkte aan een biografie van de schrijfster, toen hij plotseling kwam te overlijden. Edinga's weduwe vroeg Vaartjes of hij het karwei in de geest van haar man wilde afmaken. ‘Dat was in de jaren tachtig. Ik begreep toen eigenlijk niet goed waarom Hans zo geboeid was door Top Naeff. In mijn ogen was ze toch vooral een schrijfster van meisjesboeken. Pas later, toen ik me ging verdiepen in haar toneelkritieken, ontdekte ik hoe veelzijdig zij is geweest. Aanvankelijk dacht ik erover te promoveren op Naeff als toneelcritica, maar gaandeweg het onderzoek kwam ik erachter dat dat onderwerp te eenzijdig was, dat er geen verhaal in zat. In 2001 stelde Ton Anbeek me voor het onderwerp van mijn proefschrift weer op te pakken, maar nu als biografie. Sindsdien ben ik daar - met korte en langere tussenpozen - mee bezig.’

Vaartjes heeft zich inmiddels wel gerealiseerd dat het onmogelijk is te werken in de geest van zijn overleden vriend, zoals diens vrouw verzocht. ‘Als biograaf kun je uitsluitend schrijven op je eigen manier.’

Naeffs debuut als schrijfster is tekenend voor de persoon die zij was. De in 1878 geboren Anthonetta Naeff groeide op als enig kind van een strenge vader met een hoge militaire functie en een moeder ‘die altijd wel wat te verbieden had’. Het effect van de drilopvoeding was tegengesteld aan wat de ouders ermee hoopten te bereiken: de jonge Top werd een recalcitrant, ondeugend kind, een kleine rebel die haar docenten tot wanhoop dreef en in de klas weigerde op te letten. Het enige wat zij wél leuk vond - verhalen schrijven - werd door haar leraren niet gewaardeerd; haar cijfers voor opstel-

[p. 44]

len waren onveranderlijk slecht. Uit baldadigheid besloot ze een verhaal op te sturen naar Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Het verhaal bleef jaren op de redactie liggen en toen het uiteindelijk gepubliceerd werd, was Top al lang van school, waardoor de wraak op haar docenten minder zoet was dan zij eens had beoogd. Niettemin was haar debuut als schrijfster een feit.

School-idyllen

In 1900 verscheen School-idyllen, het boek dat sinds zijn verschijning door honderdduizenden meisjes - en waarschijnlijk ook heel wat jongens - is gelezen. Naeff schreef het verhaal over de baldadige streken van een groep zestienjarige schoolmeisjes in enkele weken rijd en ‘inééns in het net’, zoals ze later vertelde. Hoewel ze geïnspireerd was door de meisjesboeken van de Amerikaanse Louisa May Alcott en de Nederlandse Tine van Berken, heeft ze in dit boek een geheel eigen stijl gevonden. Ze beschrijft de avonturen van de nuffige Jeanne van Laer, de naar molligheid neigende Noes en haar goedmoedige zus Lien Terhorst, de gevoelige Maud van Eyghen en het ondeugende weesmeisje Jet van Marle met veel gevoel voor ironie. Tegelijkertijd gaat zij grote emoties niet uit de weg; de trieste dood van Jet weet ook de huidige lezer nog te ontroeren.

Vaartjes vergelijkt het anarchisme van Naeffs personages met het werk van Annie M.G. Schmidt. ‘Haar hoofdpersonen zijn eigenzinnige, tegendraadse meisjes, die zich verzetten tegen het strenge en doorgaans onzinnige gezag van opvoeders en leraren. Je kunt een lijn trekken van Louisa May Alcott via Tine van Berken en Top Naeff naar Cissy van Marxveldt. Zij waren de belangrijkste schrijfsters van meisjesboeken, daarna is het genre verloederd. Naeff was van hen de eerste die op zo'n frisse, humoristische manier schreef. Je zou School-idyllen kunnen zien als het eerste moderne meisjesboek.’

Het boek betekende Naeffs doorbraak naar het grote publiek. Hóé groot de invloed ervan was, blijkt wel uit het feit dat de ruim tien jaar jongere Cissy van Marxveldt (van wie in 1919 het beroemde boek De h.b.s. - tijd van Joop ter Heul verscheen) ooit, voor zij debuteerde, na lezing van School-idyllen een eigen manuscript verscheurde. Deze destructieve actie stond in direct verband met lezing van School-idyllen; haar eigen verhaal kwam haar daarna waardeloos voor.

Hoewel Naeff het bijzonder vond dat School-idyllen nog tijdens haar leven uitgroeide tot een klassieker, had ze weinig op met de dweepzucht van sommigen met het verhaal. Toen zij in 1952 tijdens het boekenbal werd voorgesteld aan koningin Juliana en deze haar complimenteerde met ‘dat enige School-idyllen’, reageerde zij dan ook nogal schamper met de woorden: ‘Het lijkt soms wel of ik nooit iets anders geschreven heb, majesteit.’

Een veelzijdig schrijverschap

Naeffs reactie lijkt ondankbaar. Maar de inmiddels drieënzeventigjarige schrijfster had tijdens haar schrijversloopbaan behalve vier meisjesboeken ook vijf romans, enkele toneelstukken, honderden toneelkritieken en tientallen schetsen en novellen geschreven en beschouwde zich in de eerste plaats als een schrijfster voor volwassenen. In het autobiografisch getinte Zo was het ongeveer uit 1950 zegt zij zelfs dat ze het

[p. 45]

Top Naeff

schrijven van meisjesboeken maar een tam kunstje vond.

Vaartjes wil in zijn biografie onder meer de veelzijdigheid van de schrijfster Naeff naar voren brengen. Ook al is er sinds haar dood weinig meer over haar gepubliceerd en is haar werk - op School-idyllen na - snel in de vergetelheid geraakt, tijdens haar leven was Naeff een gewaardeerd schrijfster (Menno ter Braak roemde haar ‘superieure ironie’) met een groot en divers oeuvre. De prominente rol die zij in het culturele en publieke leven vervulde, blijkt uit het feit dat zij aan het eind van haar leven gehuldigd werd als ereburgeres van Dordrecht, de stad waar zij vrijwel haar hele leven had gewoond.

In tegenstelling tot haar vrij luchtige meisjesboeken - naast School-idyllen ook De tweelingen (1901), 't Veulen (1903) en In den dop (1906) - had haar werk voor volwassenen veelal een zwaarmoedige, melancholische toon. De titel van de bundel In mineur (1902) is in die zin veelzeggend. Vaartjes: ‘Als schrijfster voor volwassenen kan zij beschouwd worden als een postnaturalist. Haar toneelstukken werden wel vergeleken met het werk van Ibsen en haar romans en verhalen waren verwant aan het werk van Marcellus Emants en Louis Couperus, schrijvers met wie zij veel contact had.’

Naeffs sombere toon in haar oeuvre voor volwassenen kwam waarschijnlijk voort uit het vroege verlies van haar vader en grootouders van moederszijde, waardoor haar moeder in een bijna voortdurende staat van rouw verkeerde. Vaartjes: ‘Als enige dochter was zij verplicht haar moeder bij te staan, waardoor ook zijzelf ondergedompeld raakte in somberheid. De frisse, jeugdige kant die zij óók had, weerspiegelde zich in haar meisjesboeken.’

Vaartjes waakt ervoor in zijn boek al te stringente verbanden tussen werk en leven van Naeff te leggen. ‘Natuurlijk zijn er verbanden, maar die wil ik eerder problematiseren, in vragende zin aan de orde stellen dan dat ik er stellige conclusies aan verbind. Wat feiten betreft is Naeff vrijwel nergens autobiografisch, maar haar werk is wel een weerslag van wat haar innerlijk bezighield en had voor haar zeker een bevrijdend element. Dat je ook in fictie het nodig van jezelf prijsgeeft, realiseerde zij zich goed. Zo schreef zij eens: “Alles wat wij neerschrijven, hetzij in kunstvorm, hetzij als inhoud van een brief, is belijdenis, verraad aan onszelf.”’

Vaartjes wijst erop dat de hoofdpersonen uit Naeffs meisjesboeken vaak wees zijn. ‘Naeffs afkeer van haar “doorgaans aannemelijke” ouders vindt zijn weerslag in de eliminatie van de fictieve ouders in haar

[p. 46]

werk. In die zin lijken deze boeken bij te dragen aan de psychische verwerking van haar jeugd - schrijven als therapie.’

De biograaf als archeoloog

Vaartjes vertelt dat hij bij zijn onderzoek voornamelijk is aangewezen op papieren bronnen. ‘Anders dan bij mijn vorige onderwerp, Herman de Man, en bij Godfried Bomans, van wie ik ná Top Naeff een biografie wil schrijven, zijn er vrijwel geen mensen meer in leven die de auteur hebben gekend. Daar komt bij dat ook het materiaal uit Top Naeffs persoonlijke archief schaars is. Hier wreekt zich het feit dat zij geen broers en zussen en zelf geen kinderen had. Veel persoonlijke documenten zijn daardoor weggegooid of zoekgeraakt. Toen ik in het omroeparchief geluidsbanden met haar stem erop vond, was dat een verademing. Daarna las ik haar brieven heel anders, met haar slepende, ironische stem in mijn achterhoofd.’

In zijn biografie wil Vaartjes Naeffs leven vertellen als een verhaal, en de lezer ook een blik gunnen in de huiskamer van de schrijfster. Daarbij streeft hij naar een betrekkelijke volledigheid, omdat hij vermoedt dat er niet snel iemand anders een biografie aan Top Naeff zal wijden. ‘Ik ben niet uit op herwaardering van haar werk, maar ik wil recht doen aan de persoon die Top Naeff was, laten zien dat zij meer was dan de auteur van een bakvisroman.’

Over de verschijningsdatum van zijn boek durft Vaartjes nog geen uitspraken te doen. ‘Als biograaf ben ik me ervan bewust dat ik met snippers en kruimels werk en dat veel van wat van belang is waarschijnlijk verloren is gegaan. Het werken aan een biografie is daardoor vergelijkbaar met archeologie, waarbij niet de overblijfselen uit oude beschavingen, maar het archief van het Letterkundig Museum als uitgangspunt dient.’

Literatuur

Harry Bekkering e.a., De hele Bibelebontse berg (Amsterdam, Querido 1989)

Jan van Coillie e.a., Encyclopedie van de jeugdliteratuur (Baarn, De Fontein & Groningen, Wolters-Noordhoff 2004)

Top Naeff, School-idyllen (Amsterdam, H.J.W. Becht)

Top Naeff, Zo was het ongeveer, met een nawoord van Gé Vaartjes (Utrecht, HES Uitgevers 1988, eerder verschenen in 1950 bij Querido, Amsterdam)