Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 38]

Een religieuze atheïst
Pleidooi voor een biografie van Tonke Dragt
Joke Linders

Aan het einde van een reeks spannende en wijsgerige avonturen trekt de schildknaap van ridder Ristridin uit Geheimen van het Wilde Woud zijn conclusies. ‘Met woorden kun je zeggen wat je denkt.’ Inmiddels heeft hij dan al ervaren dat woorden ook heel goed kunnen verhullen wat je denkt, voelt of weet. Deze gedachte tekent Tonke Dragt ten voeten uit. Voortdurend pendelt zij heen en weer tussen in gesprek willen zijn en zich verbergen. Inspirerend materiaal voor een biograaf.

Toen ik een paar jaar geleden een reeks gesprekken met Tonke Dragt voerde en ontdekte hoezeer de thema's en verteltechnieken van haar kinder- en jeugdboeken verbonden zijn met haar leven, ervaringen en opvattingen, wist ik het zeker. Ooit zou ik haar biografie schrijven. Dat haar werk daarin een grote rol zal spelen, vloeit voort uit haar manier van denken en leven.

Voor de meeste helden in het werk van Tonke Dragt valt het doel van hun tocht samen met de weg die ze moeten afleggen. Dat geldt ook voor wie het karakteristieke van verteller, schrijver, illustrator, kunstenaar, docent, onderzoeker en filosoof Dragt wil vangen. Die zoektocht is een en al kronkeling, want alles bij haar is altijd in beweging. Niets staat vast of ligt voor de hand. Het krioelt in haar werk van spiegels, trappen, deuren, bergpassen en poorten die toegang verschaffen tot onbekende gebieden. Toverformules, technieken en dromen voeren de verhaalfiguren én de lezer naar andere werelden en daarmee naar de ander in onszelf. Die belangstelling ‘voor het andere’ heeft niets van doen met een plat soort nieuwsgierigheid naar het poepen, plassen, neuken, baren en bazelen van de medemens. Het gaat Dragt om het effect dat ‘andere werelden, andere tijden, andere benaderingen’ kunnen hebben, op haarzelf en op haar lezers.

Het genre waarin Dragt haar gedachten de vrije loop laat, is net als zijzelf ongrijpbaar. Als magiër aller magiërs vermengt ze het epische met het lyrische, het beeldende met het wetenschappelijke; sprookjesmotieven met de romantiek van de riddertijd en zedenlessen met spannende avonturen. De ene keer plaatst ze haar personages in een

[p. 39]

nog onbekende toekomst, de andere keer leunt ze op een herkenbare realiteit of maakt ze uitstapjes naar parallelle werelden. Daarenboven is ze een virtuoos schrijfster van brieven, theatrale dialogen, dagboeken en maakt ze prachtige collages. Zoals blijkt uit het grote aantal bekroningen en de hoge verkoopcijfers is iedereen buitengewoon gelukkig met een auteur die zowel de beginnende lezer als tienjarigen, adolescenten en volwassenen troost, steunt en inspireert. Dat is te danken aan wat Tonke Dragt haar ‘schrijversverstand’ noemt, een bijna onbeperkt vermogen om ervaringen en toestanden te vangen en als reëel voor te stellen. Verbeeldingskracht als levenshouding en wapen tegelijk.

Alles wat het leven haar bood en biedt verwerkt ze in haar romans - haar jaren in een jappenkamp, de boeken waarmee ze opgroeide, het gevoel een ongewenste Nederlander te zijn bij haar terugkeer naar het vaderland, haar opleiding tot tekenlerares, de poezen die haar leven in- en uitlopen, haar ervaringen in het onderwijs, met mensen en landschappen, de enorme affectieve, cognitieve en filosofische kennis die ze in de loop der jaren verwierf en de talloze reacties op haar verhalen. De bron van een schrijver is haar geheugen, heeft Dragt bij herhaling gezegd. ‘Als je geen geheugen hebt, geen herinneringen, dan ben je niks, niemand.’

Dubbele bodems

Het in vele gedaanten terugkerende dubbelgangermotief - tweelingen, dilemma's, spiegelingen, tegenstellingen, het spel van list en bedrog, maskerades, verdubbelingen, kiezen, verduisteringen, verdraaiingen of verdwalingen in tijd en ruimte - is een variatie op het thema van de identiteit: wie wil of kan ik zijn. Tante Willemijn uit De Zevensprong zei het al: ieder zinnig mens bestaat uit meer dan één persoon. En inderdaad hebben veel personages in het werk van Dragt een alter ego of dubbelganger. Waar die obsessie voor dubbele bodems of persoonlijkheden vandaan komt, wil en kan Dragt niet uitleggen. Die obsessie was er altijd al, in de boeken die ze als kind las en in het gezin waarin ze opgroeide. Haar moeder en jongste zus droegen dezelfde naam, terwijl er tussen Tonke en haar andere zus zowel sterke creatieve verbondenheid was als rivaliteit en frictie: een geestelijk soort tweelingschap.

Even raadselachtig is de opvallende dominantie van mannelijke hoofdfiguren, zeker in het begin van haar oeuvre, terwijl mannen in haar leven maar een bescheiden rol speelden. Er waren minnaars, maar tot een vaste relatie kwam het nooit. Omdat Dragt zich niet kon of wilde binden, omdat daar geen tijd voor was of omdat ze niets met mannen had? Zelf verklaart ze die aanvankelijke voorkeur voor mannelijke protagonisten uit de jaren dat ze in het kamp zat, tussen haar twaalfde en vijftiende, de periode waarin meisjes doorgaans belangstelling krijgen voor het andere geslacht. In haar situatie ontbraken die mannen. Alle jongens van tien en ouder zaten in het mannenkamp. Daardoor kregen de enkelen die overbleven - de dokter en de dominee - iets goddelijks en onaantastbaars. De Japanners vielen door hun positie uiteraard buiten elk erotisch krachtenveld.

Niet onbelangrijk is het grote aantal culturen waarmee ze in aanraking kwam. De Hollandse koopmansgeest van haar vader versus de stille krachten van Nederlands-Indië; zijn atheïsme versus de vroomheid

[p. 40]

van haar vrijzinnig remonstrantse moeder; de islamitische en exotische levenswijze van de bedienden tegenover de geslotenheid van de Japanners en de stiff upper lip van de Britten.

Een iets minder bekende dimensie van Dragts kunstenaarschap is haar beeldende vermogen, dat voor haarzelf minstens even belangrijk is als haar talige kant. Zij illustreerde haar eigen teksten en die van anderen. ‘En zo vreemd is dat niet; schrijven en tekenen komen nu eenmaal uit hetzelfde brein.’ Als kind deed ze beide even goed en enthousiast. De keuze voor een opleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten was een praktische, zoals het ook voor de hand lag met de behaalde akten aan de slag te gaan als tekenlerares.

Dat ze zich tenslotte meer profileerde als auteur dan als illustrator, is deels te danken aan haar ‘schrijversverstand’ en deels aan een didactisch principe: het projectonderwijs. Eind jaren zestig, begin zeventig was het in de mode zoveel mogelijk vakken op elkaar te laten aansluiten. Als de vakken Nederlands en Geschiedenis aan de Middeleeuwen begonnen, sjouwde zij voor haar tekenles allerlei plaatmateriaal naar school: kastelen, ridders, kostuums. En als vanzelf ontspon zich dan een gesprek over de taak van ridders, de ridderslag en de nachtwake: het begin van De brief voor de koning. Wat zeker ook bijgedragen heeft aan haar ontwikkeling als auteur is dat Tonke haar klassen placht stil te houden met het vertellen van verhalen.

Verbindingen

Het werk van Dragt valt uiteen in twee, elkaar weerspiegelende delen: de sprookjesachtige aan een vaag verleden gerelateerde verhalen waarin de handeling centraal staat, tegenover de met wetenschap, toekomst of parallelle werelden flirtende romans over de gedachten en twijfels van de personages. Die eerste groep verhalen, vanaf 1956 gepubliceerd in het literair verantwoorde kindertijdschrift Kris Kras, bevatten duidelijke sporen van de orale vertelkunst en het klassieke ridderverhaal. De tot de verbeelding sprekende avonturen en zedenlessen staan niet zo ver af van wat sprookjesvertellers als Paul Biegel, Harriet Laurey, Daan Zonderland, Jean Dulieu of Leonie Kooiker ambieerden. Met dat verschil dat Dragt nooit met kabouterachtige wezens werkte maar vrijwel altijd met volwassen protagonisten. Zelfs Tiuri, die nog jong is in jaren en weinig levenservaring heeft, staat voor volwassen dilemma's en opdrachten. In hun drang naar helderheid en ontrafeling passen die eerste romans duidelijk in de tijd waarin ze ontstonden. Haar personages overtreden voortdurend de heersende regels of zijn op zoek naar nieuwe. Dat geldt voor Tiuri uit De brief voor de koning, maar ook voor Roberto, de Brozem of neef Geert-Jan uit De Zevensprong. Ze zitten vol kritiek op de gevestigde orde. Dat sluit naadloos aan op de geest van de jaren zestig, toen brede emancipatorische bewegingen opkwamen.

Was die botsing van feit met fictie, het zichtbare met het onzichtbare, het voor de hand liggende met het raadselachtige, traditie met vernieuwing er al in Verhalen van de tweelingbroers en De Zevensprong, zij manifesteerde zich in Torenhoog en mijlen breed in de kritiek op de Dienst Algemeen Welzijn, een alles regulerende instantie die zelfs onderzoekers dom wil houden. Daarom wordt deze roman wel gezien als de brug, de overgang van het sprookjesachtige

[p. 41]

ridderverhaal naar meer ingewikkelde romans waarin avontuur, wetenschap en innerlijke conflicten samenvallen.

In De torens van februari; een (vooralsnog) anoniem dagboek van leestekens en voetnoten voorzien door Tonke Dragt vloeit het commentaar op de maatschappij (onrust, hoogbouw, onvrijheid) voort uit het feit dat Tom zijn geheugen kwijt is. Hij wil weten wie of wat hij is. De setting (strand, zee, horizon, leegte, duinen) en het tijdstip (29 februari/1 april) waarop er van de ene wereld naar de andere gesprongen kan worden, zijn een stuk ‘fantastischer’ - sommigen spreken van psychedelisch en geestverruimend - dan de wereld die tijdgenoten als Miep Diekmann, An Rutgers van der Loeff, Karel Eykman of Jan Terlouw opriepen. Zij opereerden veelal vanuit een politiek en sociaal engagement. Bij Tonke Dragt komt de drang tot het overschrijden van grenzen en het nemen van de eigen verantwoordelijkheid regelrecht uit haar ziel. Het stellen van wijsgerige vragen - wat is schijn en wat is werkelijkheid; is er een andere wereld achter de horizon; kan ik mezelf, de mens, kennen - is een kwestie van lijfsbehoud. Ook als dat de vorm heeft van spel, van fantastiek.

De mens op zoek naar de zin van het bestaan, de grote schat, de universele waarheid, de echte liefde, de eigen identiteit die je elk moment kwijt kan raken is het thema dat steeds terugkeert in haar werk. Alle protagonisten zijn op zoek naar wie ze zijn: zoals anderen hen zien of zoals ze zich voelen. Dat aftasten van het gevoel, gesublimeerd in het telepathische vermogen van de Afroïni op Venus, is een belangrijk hulpmiddel om greep te krijgen op die eigenheid. Met religie heeft dat zoeken weinig te maken. Integendeel, Dragt houdt zich verre van alles wat naar religie riekt, omdat religieuze groeperingen in haar ogen het gevaar van fundamentalisme in zich bergen. ‘Dat zie je in de islam, maar ook in het christendom of in Israël. Zodra je gaat denken dat je de enige bent die de waarheid in pacht heeft, gaat er van alles mis.’

Als Dragt al ergens in wil of kan geloven, dan is het in de kunst van het zijn van de Taoïsten, de weg van het leven waarop een mens van alles kan tegenkomen: het mannelijke en het vrouwelijke, het aardse en het hemelse, licht en duisternis, yin en yang, verbeelding en werkelijkheid, schijn en wezen.

Dat verklaart misschien waarom zij in haar leven zoveel stromingen en invalshoeken heeft beproefd. Zo was ze enige tijd geobsedeerd door de mogelijkheden van de moderne fysica en de Big Bang-theorie. Als de oerknal het begin van alles is, dan is het toch uiterst onwaarschijnlijk dat er alleen maar leven is op aarde en niet op die miljoenen andere, ons omringende sterren en planeten?

Dat idee van leven op andere planeten werkte ze uit in Torenhoog en mijlen breed waarin op Venus vreemde groene mannetjes blijken te wonen, Afroïni, die woordloos communiceren. Dat is zowel een bedreigende gedachte, omdat er dan geen geheimen meer zijn en misbruik mogelijk is, als een fascinerende omdat je zo elkaars diepste gevoelens en verlangens kunt ontdekken. Los daarvan staat de vraag naar wat de consequenties zijn van telepathische communicatie voor de taal. Gaat die verloren als ze niet meer actief gebruikt wordt? Komt de ontwikkeling ervan tot stilstand? Zelfs de reïncarnatiegedachte, het idee dat er herkansingsmogelijkheden zijn - heeft Tonke Dragt enige tijd omarmd. ‘Dat is

[p. 42]

een prettige en troostrijke gedachte, vooral voor mensen die het in deze wereld ellendig hebben. Maar erg reëel is zij niet. We weten immers niets van wat er na de dood komt, zoals we ook niets weten van wat er aan dit leven voorafging! Reïncarnatie veronderstelt dat de ziel kan kiezen waar en hoe hij geboren wil worden. En dat we weten wat goed en wat kwaad is...’ Iedereen moet zijn eigen weg vinden en gaan. Dat geldt voor ook Dragt zelf.

Als kind bad ze wel eens tot de god van haar moeder, of liever tot Jezus die ze een stuk aardiger vond. In haar puberteit, de jaren van zoeken bij uitstek, vond ze de preken van de dominee in het kamp inspirerend. Maar uiteindelijk hebben de honger, angst en onzekerheid waarin zij en haar kampgenoten verkeerden, haar cynisch gemaakt ten opzichte van welke overtuiging of godsdienst dan ook en gaat ze door het leven als religieus atheïst. ‘Mensen moeten daar vaak om lachen, vanwege de contradictio in terminis natuurlijk.’ Toch drukken die woorden exact uit wat Tonke Dragt is: een zoeker, iemand die haar eigen keuzes maakt en nergens bij wil horen, niet bij een groepje, niet bij een kerk en niet bij een stroming.

De citaten van Tonke Dragt komen uit Literatuur zonder Leeftijd 55 (zomer 2001) en Torenhoog en mijlen breed, over het werk van Tonke Dragt, Stichting Bladwijzer 2006