Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 68]

De meest onbekende beroemde Nederlander
Een portret van Hendrik Willem van Loon
Rob van Essen

Niet iedereen kent leven en werk van Hendrik Willem van Loon, ook al noemt zijn biograaf hem Amerika's beroemdste Nederlander. Hoe wek je de belangstelling voor iemand die in het verre buitenland bekender is dan in zijn eigen geboorteland? Rob van Essen distilleert nuttige tips uit Van Loons biografie.

Het komt niet vaak voor dat je een biografie leest van iemand van wie je nooit hebt gehoord. Biografieën die je wilt lezen gaan doorgaans over mensen die door een bepaalde prestatie of eigenschap je belangstelling hebben gewekt, en van wie je méér wilt weten. Lees je een boek over iemand die inmiddels is vergeten anders dan een biografie van een bewonderde schrijver wiens werk geen geheimen voor je heeft? Ja - vooral de eerste hoofdstukken. Bij de bewonderde schrijver weet je welke kant het opgaat, zie je de jeugdjaren als de opmaat naar zijn of haar latere prestaties; bij degene die in vergetelheid is geraakt, denk je: schiet nou maar op met al die verhalen over zijn jeugd, en wil je het liefst doorbladeren naar de hoofdstukken waarin wordt beschreven waaraan de gebiografeerde zijn beroemdheid te danken had. Pas als je die hoofdstukken hebt gelezen worden die jeugdjaren alsnog de moeite waard. Als William Wordsworth gelijk had, en het kind de vader van de man is, moet je toch eerst de zoon kennen voor de vader interessant wordt.

Hoe wek je bij lezers interesse voor een boek over iemand van wie ze nog nooit hebben gehoord? Hier kan een goede titel wonderen doen. Cornelis van Minnen schiet midden in de roos door zijn biografie van Hendrik Willem van Loon de titel Amerika's beroemdste Nederlander mee te geven. Geen idee wie Hendrik Willem van Loon is, maar van Amerika's beroemdste Nederlander wil je meer weten.

Van Loon werd in 1882 in Rotterdam geboren, studeerde geschiedenis in de Verenigde Staten en Duitsland, werkte als journalist in Rusland en Polen en vestigde zich in 1912 definitief in Amerika, waar hij in 1944 zou overlijden. In het interbellum schreef hij,

[p. 69]

in het Engels, een groot aantal boeken over verschillende onderwerpen en groeide hij uit tot de ‘Prins der popularisators’. Hij schreef vooral over geschiedenis, maar ook over kunst, en niet alleen overzichtswerken (The Story of Mankind, The Arts), maar ook boeken die zich concentreerden op een bepaalde periode of een bepaald persoon (R.v.R.: The Life and Times of Rembrandt van Rijn, The Life and Times of Johann Sebastian Bach). Van Loon zag het als zijn taak de lezers op te voeden, en zoals Van Minnen aangeeft, was hij de juiste man op de juiste plaats. Er was een groot publiek van geïnteresseerde leken die hongerden naar kennis. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen academische opleidingen echter binnen het bereik van meer mensen, en steeg de behoefte aan gespecialiseerde, wetenschappelijke kennis. Deze ontwikkeling ging ten koste van de verhalende werken zoals Van Loon die schreef. Van Loon stierf op het moment dat hij door de tijd dreigde te worden ingehaald.

Oom Henk

Hendrik Willem Van Loon was in alle opzichten een imposante man, een zwaarlijvige reus die zich overal mee bemoeide, vol zat met grote plannen, veel affaires had en omging met de groten van zijn tijd, zoals Thomas Mann, Albert Einstein en vooral president Franklin Delano Roosevelt, die Van Loon na diens overlijden ‘my true and trusted friend’ noemde. Van Minnen heeft duidelijk bewondering voor Van Loon, maar maakt hem niet mooier dan hij is. Hij schetst een indrukwekkend portret van een groot kind met niet zozeer honger naar kennis als wel honger naar het verspreiden van kennis. Hoe Van Loon zelf aan de kennis

Hendrik Willem van Loon aan het werk in het kantoor van de Greenwich Time, 1939

kwam die hij vervolgens aan zijn vele duizenden lezers doorgaf, wordt niet helemaal duidelijk; misschien teerde hij zijn leven lang op wat hij zich in zijn studiejaren had eigengemaakt. De grote lijnen interesseerden hem meer dan het detail, en vanuit academische hoek kreeg hij veel kritiek op het gebrek aan wetenschappelijke onderbouwing van zijn verhalen.

In Van Minnens biografie krijgt het leven van Van Loon meer aandacht dan zijn werk. Het enige boek van Van Loon waar Van Minnen wat dieper op ingaat, is Van Loon's Lives, een mengeling van feit en fictie. In dat boek komen meer dan veertig personages uit de wereldgeschiedenis bij Van Loon langs voor een diner. Dit boek, dat twee jaar voor zijn dood verscheen, lijkt van al zijn werken het meest over Van Loon zelf te zeggen. Leven en werk worden bijna een: hij treedt op in zijn eigen werk en gaat

[p. 70]

op gelijke voet om met de mensen die hij bewondert. Je zou het kunnen zien als een synthese van zijn megalomanie en zijn zelfopgelegde dienende taak als opvoeder. In ieder geval word je nieuwsgierig naar dat boek.

Van Loon beschouwde zich als Amerikaan, maar vergat zijn afkomst nooit. In de oorlog verzorgde hij als ‘Oom Henk’ via de kortegolfcender wrul uitzendingen die waren gericht op Nederland. Via het linkse blad The New Leader maakte Van Loon bekend dat zijn in Nederland woonachtige neef Wim van der Hilst door de nazi's was vermoord als represaille voor die radio-uitzendingen. Thomas Mann betuigde zijn deelneming, maar Gerard Willem van Loon, de zoon van Hendrik Willem, schrijft in zijn in 1972 uitgekomen biografie van zijn vader, The Story of Hendrik Willem van Loon, dat er van een represaillemaatregel geen sprake was en noemt het verhaal van zijn vader, met wie hij altijd een wat moeizame relatie onderhield, ‘een monsterlijk, zelfverheerlijkend verzinsel’. Volgens hem was neef Wim actief in het verzet en stierf hij in gevangenschap aan een darmontsteking. Als lezer verwacht je vervolgens dat Van Minnen gaat uitzoeken wie hier gelijk heeft, maar dat doet hij niet en dat is jammer. Het gaat hier toch op z'n minst om een veelzeggend detail, en de taak van de biograaf bestaat niet alleen uit het weergeven van de verschillende versies, maar ook uit het uitzoeken van welke versie wáár is, of, om het wat voorzichtiger uit te drukken, van welke versie het waarheidsgehalte het hoogst is.

Pas uit het nawoord blijkt dat Van Minnen dit boek in het Engels heeft geschreven. Uit tijdgebrek, schrijft hij, heeft hij de vertaling overgelaten aan de ‘UvA-vertalers’, wie dat ook mogen zijn. Gezien het belang van het werk dat ze doen, horen vertalers uiteraard gewoon voor in een boek vermeld te worden. Door ze weg te moffelen wordt bij de lezer bovendien ten onrechte de indruk gewekt dat het hier gaat om een oorspronkelijk in het Nederlands geschreven werk.

Een pluspunt van het boek is dat boven aan elke rechterbladzij de hoofdstuktitel staat vermeld. Dat is op zich niet zo ongewoon, maar omdat elke titel eindigt met de jaartallen waartussen het hoofdstuk zich afspeelt, kan de lezer in één oogopslag zien in welke jaren hij de gebeurtenissen waarover hij leest moet plaatsen. Dat zouden ze vaker moeten doen bij biografieën - tenzij ik de enige ben die zich onder het lezen van biografieën regelmatig afvraagt in welk jaar we ons ook alweer bevinden, en dan verwoed gaat bladeren, op zoek naar het dichtstbijzijnde jaartal.

Cornelis van Minnen, Amerika's beroemdste Nederlander; een biografie van Hendrik Willem van Loon (Amsterdam, Boom, 2005)