Biografie Bulletin. Jaargang 16

[p. 62]

De valkuilen van de volkskunde
Barbara Henkes biografie van vier Nederlandse volkskundigen
Hinke Piersma

In haar boek Uit liefde voor het volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identiteit 1918-1948 stelt Barbara Henkes dat de bestudering van de gebruiken en gewoonten van het Nederlandse volk geen vrijblijvende bezigheid was. Want wat moeten we onder ‘het Nederlandse volk’ verstaan, en wat zijn typisch Nederlandse gebruiken? Met dergelijke vragen plaatst Henkes het leven en werk van vier Nederlandse volkskundigen midden in het hedendaagse debat over de multiculturele samenleving.

In de herfst van 2005 werd melding gemaakt van een door de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (knaw) ingesteld onderzoek naar het oorlogsverleden van P.J. Meertens. Meertens verwierf landelijke bekendheid door J.J. Voskuils romanserie Het Bureau waarin hij onder de naam Beerta optreedt. Meertens was na zijn studie Nederlands korte tijd onderwijzer om zich vanaf de jaren dertig tot zijn pensionering in 1965 toe te leggen op de volkskunde. Meertens is een van de vier gebiografeerden in Barbara Henkes' boek over de Nederlandse volkskunde, getiteld Uit liefde voor het volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identiteit 1918-1948. Ze beschrijft hem als een ‘volhardend twijfelaar’ die zijn heil zocht in deze nieuwe tak van wetenschap, omdat hij in de gevestigde politieke partijen en grote kerkgenootschappen geen of onvoldoende ruimte vond voor ‘een meer bevlogen stijl van sociaal engagement’.

In Nederland ontwikkelde de volkskunde zich in de periode tussen de twee wereldoorlogen langzaam tot een zelfstandige wetenschappelijke discipline waar het, aldus de auteur, ging om ‘hooggestemde idealen en een intens verlangen naar een bezield verband om voor te leven en te werken en - desnoods - te sterven’. Nu stierf weliswaar geen van de geportretteerden voor z'n idealen, maar bezield waren de publicist en documentairemaker Dirk Jan van der Ven, de Leidse hoogleraar Germanistiek Jan de Vries, de redacteur en fotograaf Nico de

[p. 63]

Haas en de neerlandicus Piet Meertens zeker. Alle vier wilden ze greep krijgen op de Nederlandse volkscultuur en op deze manier bewaren wat onder invloed van een steeds meer verstedelijkte en geïndustrialiseerde samenleving verloren dreigde te gaan. Zo moest de ‘zuivere’ plattelandscultuur een tegenwicht bieden aan de zedeloze, materialistische invloeden van de stad. De zoektocht naar een gemeenschappelijke cultuur was wat de volkskundigen gemeen hadden, en deze cultuur dachten zij te vinden in oude samenlevingsvormen en gebruiken. In die zin lijkt hun bezieling dan ook op de bezwering van een existentiële angst voor een veranderende maatschappij. Bestudering van de volkscultuur was geen vrijblijvende aangelegenheid, schrijft Henkes. Door de betekenis van culturele verschijnselen zoals oogstgebruiken, volksdansen of streekdrachten onder de aandacht te brengen, wilden de beoefenaars een bijdrage leveren aan de versterking van de eenheid van het Nederlandse volk. Welke eenheid, en of deze langs bijvoorbeeld staatkundige grenzen of taalgrenzen moest lopen was onderwerp van discussie. In een wetenschap waar onderzoeksgebied en - methodes nog moesten worden uitgedacht bleek men gevoelig voor inspiratie van buiten. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Nederlandse volkskundigen voor de oorlog hun oor te luisteren legden bij hun gevorderde Duitse collega's die met voldoende overheidssubsidie en institutionele ondersteuning onderzoeksprojecten konden opzetten. In de Tweede Wereldoorlog kreeg het Nederlandse volkskundeonderzoek nog een extra impuls omdat de Duitse bezetter bereid bleek deze tak van wetenschap met extra financiële middelen te ondersteunen. Dit kwam het vak duur te staan. Niet alleen omdat een aantal bekende beoefenaars na de oorlog werden vervolgd en/of veroordeeld, maar ook omdat de volkskunde besmette begrippen hanteerde als ‘de eigen volksaard’, ‘volksstammen’ en ‘raseigenheden’, begrippen die de nazi's gebruikten om de moord op joden, zigeuners en andere groepen te legitimeren.

Wetenschap en politiek

Henkes heeft in haar boek gekozen voor een biografische benadering omdat ze van oordeel is dat de subjectieve en emotionele aspecten het werk van de persoon die zijn of haar onderzoek op basis van rationele overwegingen en objectiviteit wil doen, kan verrijken. Jammer genoeg maakt Henkes niet duidelijk wat ze precies met deze subjectieve en emotionele aspecten bedoelt; al lezende blijkt dat het haar in ieder geval niet te doen is om de gebiografeerde te verklaren in psychologische termen. Het gaat Henkes om de mens achter en in relatie tot zijn of haar werk en in die zin leent het ‘bezielde’ vak van de volkskunde zich zeker voor een biografische benadering, al was het alleen maar omdat de beoefenaars in de Tweede Wereldoorlog als gevolg van de nazistische ideologie onder druk kwamen te staan. Het denken over ‘het eigene’ kreeg een politieke lading die ook de Nederlandse volkskundigen noodzaakte hun plaats te bepalen. Dat deden ze ieder op eigen wijze. Zo beriep Van der Ven zich na de oorlog op ‘politieke neutraliteit’ en zijn ‘onbaatzuchtige, vaderlandslievende inzet’. Gesteund door ontlastende verklaringen en omdat hij geen lid van de nsb of ss was geweest, werd Van der Ven in 1947 buiten vervolging gesteld en kon hij zijn folkloristische onderzoekingen voort-

[p. 64]

zetten. Binnen de wetenschappelijke wereld was, zo schrijft Henkes, zijn rol echter uitgespeeld. Voor De Vries en De Haas gold dat hun samenwerking met de Duitse bezetter ingrijpende maatschappelijke implicaties had. Na zijn internering werd de voormalige professor De Vries leraar Nederlands aan een middelbare school en liet de volkskunde achter zich. De Haas besloot Nederland na de oorlog definitief te verlaten om pas in 1977 weer iets van zich te laten horen. Meertens is dus de enige die wat zijn reputatie betreft - tot nu toe - ongeschonden uit de oorlog kwam.

Na de Tweede Wereldoorlog kwam de volkskunde in een kwaad daglicht te staan. Om van dit imago af te komen, werden verschillende tactieken toegepast. Zo werd een aantal beoefenaars - onder wie Van der Ven - weggezet als amateurs die zich voor het karretje van de nazi's hadden laten spannen. Daarmee konden zij gevoeglijk worden genegeerd. Maar hoe moest men omgaan met een man als De Vries die bovendien - net als overigens Van der Ven - als lid van het Lectoraat van de Kultuurkamer publicaties had beoordeeld op hun politieke waarden en culturele betekenis voor het nationaal-socialisme en had gemeend dat kunst en wetenschap onlosmakelijk met het politieke domein verbonden waren? Zijn eigen opvattingen van destijds ten spijt, is er na de oorlog geprobeerd - onder andere door Meertens - een onderscheid te maken tussen De Vries' wetenschappelijke werk en zijn politieke keuze: de laatste was weliswaar verwerpelijk, maar zou niets af mogen doen aan zijn wetenschappelijke verdiensten.

Henkes heeft zich tot taak gesteld om zowel het argument van het amateurisme als het onderscheid tussen ‘objectieve’ wetenschap en persoonlijke politieke keuzes opnieuw tegen het licht te houden. Het laatste is des te belangrijker omdat de volkskundigen zich in hun behoefte aan overheidssteun voor de oorlog hadden beroepen op het politieke belang van hun onderzoeken en daarmee dus zelf de verstrengeling van de volkskunde en de politiek hadden benadrukt. Als gezegd wezen De Vries en Van der Ven in hun werkzaamheden voor de Kultuurkamer in de oorlog op de relatie tussen wetenschap en politiek. Het is dan ook terecht dat Henkes vraagtekens zet bij de loskoppeling van wetenschap en politieke keuze na de oorlog. Daarnaast bestrijdt Henkes het lang gekoesterde beeld dat Nederlanders in het interbellum niet gevoelig zouden zijn geweest voor radicale politieke stromingen zoals het communisme in de Sovjet Unie, het fascisme in Italië en het nationaal-socialisme in Duitsland. Ten slotte wil Henkes zich ontworstelen aan de moralistische oppositie van ‘goed’ en ‘fout’. Deze ambitieuze opdracht heeft geresulteerd in een meervoudige biografie van vier volkskundigen van wie twee wel en twee niet tot het academische establishment behoorden.

Multiculturele samenleving

Van de amateurs richtte Van der Ven zich, samen met zijn vrouw, Elise van der Venten Bensel - anders dan hijzelf wel academisch geschoold - het meest op een breed publiek. Hij stortte zich met veel enthousiasme in tal van projecten waarbij het volksdansen, mede onder invloed van zijn echtgenote, zijn speciale belangstelling had. Hoewel Henkes opmerkt dat het ‘onvoldoende’ is de houding van Van der Ven uitsluitend te verklaren in termen van naï-

[p. 65]

P.J. Meertens (tweede van links) met onderzoekers tijdens een volkskundig onderzoek in Urk, 1931

viteit, opportunisme of pragmatisch eigenbelang, schrijft zij een alinea verder dat hij zijn activiteiten van meet af aan afstemde op de heersende machtsverhoudingen en ook de Duitse inval als onontkoombaar feit accepteerde. Het lijkt dan ook dat Van der Ven wel degelijk als opportunistisch is te kwalificeren. Voor alles ging het hem om het verwezenlijken van zijn folkloristische activiteiten.

In vergelijking met Van der Ven werd de andere ‘amateur’, De Haas, veel meer gedreven door politieke opvattingen en ambities, die hij tot uitdrukking bracht in zijn fotografie en zijn grafische ontwerpen. Het interessante aan De Haas is dat hij zijn foto's die hij gemaakt had in de tijd dat hij nog geloofde in een communistische heilstaat, moeiteloos kon gebruiken voor nationaal-socialistische doeleinden. De krach-

[p. 66]

tige portretten van een jongen uit Oost-Friesland of een Noord-Hollandse boer die hij voorheen gebruikte om te getuigen van links engagement bleken ook in een nationaal-socialistische context te voldoen. De archetypische portretten waren dus inwisselbaar. Het verhaal van De Haas laat meer dan dat van de andere drie de gevoeligheid voor de politieke constellatie van het moment zien. Ook wordt hier duidelijk hoe de volkskunde voor verschillende doeleinden ingezet kan worden. Voor De Vries gold dat hij, aldus Henkes, meende dat hij de slachtoffers van de raszuivere expansiepolitiek van het Groot-Germaanse Rijk kon negeren omdat hij het individu ondergeschikt achtte aan de eisen van die gemeenschap. De gemeenschappelijkheid die binnen de volkskunde zo'n belangrijk onderwerp was, bood De Vries de legitimatie voor uitsluiting van ‘anderen’.

Morele neutraliteit

Henkes heeft gekozen voor vier afzonderlijke biografische portretten. Het is de vraag of dit de meest gelukkige vorm is geweest. In de kleine kring van volkskundigen die voor de oorlog in Nederland bestond, kruisten de wegen van Van der Ven, De Vries, De Haas en Meertens elkaar voortdurend. Het was het door Henkes gehanteerde begrip ‘beweeglijkheid’ in de politieke en morele keuzes van de hoofdpersonen dan ook ten goede gekomen wanneer ze had gekozen voor een eenzelfde beweeglijkheid in haar opzet. Dit had in ieder geval de competentiestrijd tussen de verschillende beoefenaars van de volkskunde inzichtelijker gemaakt. Hetzelfde geldt voor hun wederzijde beïnvloeding. Een andere opzet had er misschien ook voor kunnen zorgen dat de in 1938 overleden Nijmeegse hoogleraar Jos. Schrijnen - volgens Henkes de nestor van de Nederlandse volkskunde - beter uit de verf was gekomen. Dat had interessant kunnen zijn omdat hij iemand was die herhaaldelijk waarschuwde voor de Duitse annexatiedrift. Was Schrijnen met deze opvatting de luis in de pels van mensen als Van der Ven en De Vries? Een minder klassieke opzet zou wellicht ook de rol van vrouwen beter voor het voetlicht hebben gebracht. Henkes benadrukt weliswaar dat volkskunde niet alleen door mannen werd bedreven, maar haar opzet noopt haar om zich wat vrouwen betreft te beperken tot stimulerende en inspirerende echtgenotes (Van der Venten Bensel en Maria de Vries-Vogel) of toegewijde collega's (Gerda Schaap en Jo Daan).

In de boodschap waarmee Henkes haar boek eindigt, toont zij zich de geëngageerde wetenschapper die, zoals ze in de inleiding schrijft, niet pleit voor ‘morele neutraliteit’. Het denken over Nederlanderschap is, aldus Henkes, ook in ons huidige tijdsgewricht onderwerp van discussie. Daarbij gaat het om de vraag wie zich wel en wie zich niet tot de Nederlandse samenleving mag rekenen. De gehanteerde criteria zijn onder meer: de beheersing van ‘de’ Nederlandse taal, het zich eigen maken van ‘de’ Nederlandse cultuur en het kennis nemen van ‘de’ Nederlandse geschiedenis. Dat Henkes die begrippen tussen aanhalingstekens plaatst, zegt veel. Taal, cultuur en geschiedenis zijn, aldus Henkes, permanent aan verandering onderhevig en het is volgens haar dan ook van belang na te gaan of het beroep op ‘de’ Nederlandse eigenheid - waarbij het gaat om een proces van uitsluiting dan wel opname van mensen in de Ne-

[p. 67]

derlandse samenleving - wellicht wordt gestuurd door angst voor verandering.

Hiermee geeft Henkes een cruciale wending aan haar studie over de vier volkskundigen die we niet moeten beschouwen in termen van ‘goed’ of ‘fout’, maar kennelijk als personen die werden gedreven door behoudzucht. Kennelijk, want deze interpretatie formuleert Henkes niet zelf, maar laat ze aan de lezer over. Ze volstaat in haar conclusie met de opmerking ‘wat toen gold, geldt eveneens voor de huidige discussies over de geschiedenis en de toekomst van de Nederlandse samenleving’.

Het is helder dat Henkes zich heeft willen ontworstelen aan het denken in ‘goed’ en ‘fout’ omdat ze duidelijk maakt dat mensen als Van der Ven, De Vries en De Haas als gevolg van dit denken hun plaats in de geschiedenis van de ontwikkeling van de volkskunde verloren - ze waren tenslotte ‘fout’. Toch voldoet haar analyse niet, als deze moet worden begrepen in termen van veranderingsgezindheid tegenover behoudzucht. Behalve dat ze ‘haar’ volkskundigen wederom in een morele hoek plaatst - wat overigens wel in lijn is met haar bezwaren tegen morele neutraliteit - worden zij opeens deel van de hedendaagse discussie over de multiculturele samenleving. Los van de vraag of ze in deze discussie thuis horen, is het twijfelachtig of het debat over de toekomst van Nederland in het schema van Henkes te vangen is. Is dat niet net zo'n vereenvoudiging als de tegenstelling tussen ‘goed’ en ‘fout’ waartegen Henkes zich afzet? Ze had kunnen volstaan met de constatering dat ook ‘foute’ volkskundigen hun bijdrage aan het vak hebben geleverd en het bestuderen waard zijn.

Barbara Henkes, Uit liefde voor het volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identiteit 1918-1948 (Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep 2005)