Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 72]

Politicus op de grens van twee werelden
Het rijke roomse leven van Jo Cals
John Jansen van Galen

In zijn biografie over Jo Cals doet Paul van der Steen een aantal intrigerende onthullingen. Toch plaatst John Jansen van Galen een aantal kanttekeningen bij zijn aanpak en analyse.

De klacht die tien jaar geleden nog gangbaar was, dat er zo weinig biografieën geschreven worden van Nederlandse staatslieden en politici, gaat inmiddels allang niet meer op. Het wachten is weliswaar nog op volwaardige levensbeschrijvingen van Troelstra en Den Uyl, maar die weten we in aantocht. Biografieën van onder meer Klompé en Heemskerk staan ook op stapel. Menigeen vraagt zich of Jacques Bosmans ooit nog het tweede deel van zijn Romme-biografie zal schrijven, maar verder valt er weinig te klagen. Thorbecke, Kuyper, Colijn, Wibaut, Drees, Beel, De Groot, zelfs De Gaay Fortman, De Jong, Tans en nu Cals vonden hun biograaf.

De vraag is als het ware omgedraaid: welke politicus is voor de historicus de moeite waard om enige jaren van research en schrijven aan diens leven en loopbaan te wijden? Treub en Gerbrandy zijn er waarschijnlijk belangwekkend genoeg voor, mogelijk ook De Geer met zijn wankelmoedigheid in oorlogstijd en zeker Van Mook die in Indonesië een rol speelde in de wereldgeschiedenis. Maar geldt dat ook voor een oud-premier als Marijnen? Steeds komt de biograaf voor de vraag te staan: waarom hij of zij, wat was de betekenis van mijn hoofdpersoon, was deze cruciaal in het betreffende tijdsgewricht of slechts een passant die ongemerkt in de nacht verdween?

Onthullingen

Na 567 pagina's Cals-biografie weet de lezer genoeg van wie Jo Cals was en wat hij deed. Paul van der Steen volgt hem op de voet: van zijn rijke roomse jeugd in het ultramontaanse Roermond en de katholieke padvinderij, via zijn studie in het dito Nijmegen naar de advocatuur en de politiek. Cals was al jong kamerlid voor de Katholieke Volkspartij en hij was ruim anderhalf decennium bewindsman: als staatssecretaris en minister van Onderwijs, plus korte tijd als premier. Aan die laatste periode

[p. 73]

Jo Cals staat, na de val van zijn kabinet, om half vijf 's ochtends de pers te woord

ontleent hij zijn faam, al gaat die grotendeels naar de man die hem ten val bracht in ‘de Nacht van Schmelzer’.

De biograaf van Cals verrichtte zijn research grondig en had veel bronnen ter beschikking. In de kringen waarin Cals verkeerde, hield men dagboeken bij en bewaarde men correspondentie. Aangevuld met de Handelingen van de Tweede Kamer bouwt Van der Steen een relaas op, waar de liefhebber van het politieke feuilleton van smult. Ook de moeizame aanvaarding van de Mammoetwet wordt op de voet gevolgd.

En passant komt Van der Steen met een aantal onthullingen. Hij vertelt dat het prinselijk paar in 1966, nadat het er eerst op gestaan had in Amsterdam te trouwen, zwichtte na een gesprek met verzets- en joodse organisaties. Zelf koos het vervolgens voor Baarn als locatie, waarna Cals hen moest overreden toch in de hoofdstad te trouwen. Ook toont Van der Steen aan dat de versie die Jaap Burger gaf van het verband tussen de aanvaarding van de Mammoetwet en zijn aftreden als PvdA-fractieleider volkomen bezijden de waarheid is. Ontluisterend is het beeld van Cals die na de Nacht van Schmelzer zijn fanmail navlooit om loftuitingen aan zijn adres van

[p. 74]

uitroeptekens en aanvallen op Schmelzer van rode strepen te voorzien. Hoe klein is de mens, ook als minister-president. Hetzelfde geldt voor Cals' speurtocht naar een goed betaald baantje na zijn aftreden als premier. De meeste lezers zullen niet weten dat hij toen op het punt stond te bedanken voor de kvp.

Een probleem voor de oningewijde lezer lijkt dat de Nederlandse Unie, het bisschoppelijk Mandement en de kwestie Nieuw-Guinea zonder uitleg worden geïntroduceerd. De ingewijde lezer zal het lastig vinden dat de biograaf Cals' verhouding tot deze kwesties nogal en bagatelle behandelt, terwijl juist de eerste twee toetsstenen kunnen zijn voor de mentaliteit van Cals. Was hij een katholieke politicus op de grens van twee werelden, die van voorvechters van een volksdeel als Schaepman, Nolens en Romme, en die van een pragmaticus als Lubbers? Om die vraag te beantwoorden zou je meer moeten weten over Cals' opstelling in de crisis van de kvp rond 1969, toen hij wilde bedanken, maar dat toch niet deed.

De eerste moderne politicus

Cals' gedoodverfde ‘levenswerk’ was de Mammoetwet, maar over de betekenis van dat meesterstuk worden we in Van der Steens biografie niets gewaar. Is het prehistorische dier niet allang begraven onder een stoet van volgende onderwijsvernieuwingen? Opmerkelijk is dat de PvdA hem in deze kwestie steeds steunde, ook vanuit de oppositie; de Mammoetwet was een eerste proeve van de maakbaarheid van de samenleving.

De ondertitel Koopman in verwachtingen is ontleend aan Cals zelf. Maar was hij dat ook echt? Van der Steen maakt dat niet waar. De benaming klinkt wat louche, het grenst aan ‘sjacheraar in illusies’ en daartoe is geen aanleiding. Of verwachtte progressief Nederland dat door de Mammoetwet een nieuwe mens geschapen werd? Van zulke verwachtingen wil je graag meer lezen. Misschien had Van der Steen zijn hoofdpersoon neer kunnen zetten als de eerste moderne politicus die zijn invloed verwierf en versterkte via de media. Cals was in zijn tijd een van de eersten die de pers niet als een noodzakelijk kwaad beschouwde, maar als een middel om zijn doel te bereiken. In verkiezingscampagnes schuwde hij geen enkel vehikel (een luchtschip, de rug van een stier), mits dit een uitgelezen photo opportunity opleverde, en hij wist persconferenties en interviews met veel flux de bouche naar zijn hand te zetten. Hij genoot zichtbaar van dat spel. Weliswaar deed zijn politiek instinct hem behendig met zijn publiek spelen, maar door intellectuele hoogmoed en verbale krachtpatserij overspeelde hij zijn hand weer. Heeft Schmelzer dat aangevoeld? De kvp ging bijna ten onder na de gelijknamige nacht, maar vijftien jaar later was het cda weer de grootste partij van Nederland en waren de radicalen uit de school van Cals uitgerangeerd.

Een andere invalshoek voor Van der Steen had kunnen zijn: Cals als christenradicaal. Cals had de christen-democratie definitief kunnen splijten door haar tot de keus tussen progressieve en conservatieve politiek te dwingen. Hij deinsde daarvoor terug, bleef de kvp trouw en vertrok naar Japan om de Nederlandse inzending voor de wereldtentoonstelling te organiseren. Zijn minister van Volkshuisvesting Pieter Bogaers werd het nieuwe boegbeeld van de radicalen. Al gauw bleken deze zich verkeken

[p. 75]

te hebben op de stemming in de achterban, die zich massaal in de middenkoers van het cda onder Lubhers kon vinden. Toen was Cals allang dood. Het is de vraag of hij anders nog een rol van betekenis had kunnen spelen.

Kortom, als je het boek uit hebt weet je meer van Cals dan je had willen weten, maar niet wat zijn betekenis in de politiek is geweest.

Verwachtingsvol begon ik aan het ‘slotwoord’. Helaas. Ook dat levert nieuwe feiten op, maar opnieuw geen visie.

Paul van der Steen, Cals, koopman in verwachtingen, 1914-1971 (Amsterdam, Balans 2004)