Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 55]

De last van een sobere held
Een tussenbalans na twee delen van de Drees-biografie
Paul van der Steen

Lof voor de biografen van Willem Drees: Paul van der Steen prijst de vasthoudendheid en zorgvuldigheid waarmee Hans Daalder en Jelle Gaemers te werk zijn gegaan in Gedreven en behoedzaam. Willem Drees 1886-1988. De jaren 1940-1948, waarin acht jaar uit het leven van een van de populairste Nederlandse politici aan de orde komen. Van der Steens lof betreft vooral de wijze waarop Daalder ingaat op het werk van Drees. Op zijn weergave van Drees' privé-leven valt het een en ander aan te merken.

De vader van Jan Blokker is de boosdoener. Hij bracht het boek Stenografie voor iedereen van A.W. Groote onder de aandacht van zijn mede-hbs'er Willem Drees. Die werd er onmiddellijk door gegrepen, maakte zich het kortschrift eigen en richtte de stenografenvereniging Steeds Sneller op. Al als vijftienjarige behaalde Drees het diploma voor onderwijzer stenografie. Dat hij inderdaad over didactische vaardigheden beschikte, bleek in de decennia daarna: hij leerde de snelschrijfkunst aan zijn zussen, zijn echtgenote To en zijn kinderen.

Het schrift liet hem nooit meer los. Ook na zijn jaren als beroepsstenograaf (onder meer in de Tweede Kamer) bleef hij zijn notities in steno maken. Zijn archief is er van vergeven: agenda-aantekeningen, concept-brieven, opzetjes voor speeches, zelfs de correspondentie tussen To en hem uit de verlovingstijd zijn voor de leek abracadabra.

Drees-biograaf Hans Daalder, emeritus-hoogleraar politieke wetenschap, en zijn rechterhand, de historicus Jelle Gaemers, ontkwamen er niet aan om les te nemen. Met name de laatste bleek een dermate goede leerling dat een groot aantal steno-stukken door hem of onder zijn leiding zijn getranscribeerd.

Het is een detail dat de bewondering voor de volharding van het tweetal nog verder doet toenemen. Wat een moed is er niet nodig geweest om alleen al te beginnen aan het beschrijven van een politiek leven dat het tijdperk van Pieter Jelles Troelstra met dat van Wim Kok verbindt, mét de bijbehorende overdaad aan bronnen.

[p. 56]

De hoofdpersoon zelf kan ook niet direct een biografendroom worden genoemd: breed bemind én een cruciale factor bij grote gebeurtenissen uit de politieke geschiedenis van Nederland, maar tegelijk wel heel erg het toonbeeld van ouderwetse Hollandse deugden als soberheid, beheersing en gelijkmatigheid. Aan een korfballer en geheelonthouder kleeft nu eenmaal wat minder anekdotiek dan aan een promiscue drinkebroer in het centrum van de macht. Zelfs het legendarische mariakaakje voor de Amerikaanse gezant Harriman is niet meer dan een hardnekkige mythe. Alsof Washington de miljoenensteun in het kader van de Marshallhulp liet afhangen van een karig koekje.

Gisting en verwarring

De mythische status van Drees zelf is onaangetast. Toen Wouter Bos zich bij de verkiezing van de grootste Nederlander opwierp als pleiter voor zijn voorganger leek hij dat niet alleen te doen uit bewondering, maar ook in de hoop dat iets van de langst zittende sociaal-democratische premier op hem zou afstralen. De stem van het volk maakte duidelijk hoe hoog het Nederlandse volk Drees nog altijd heeft zitten: hij eindigde als derde achter Pim Fortuyn en Willem van Oranje.

Drees zelf wees Daalder in 1973 min of meer aan als zijn biograaf Diens drukke werkzaamheden op de Leidse universiteit maakten dat het project op de lange baan werd geschoven. Pas na zijn emeritaat in 1993, vijf jaar na het overlijden van ‘de wethouder van Nederland’ kon Daalder echt aan de slag gaan.

Geïnteresseerden in de Drees-biografie dienen een centimeter of twintig aan boekenplank te reserveren. Gedreven en behoedzaam. Willem Drees 1886-1988. De jaren 1940-1948, het eerst verschenen deel, gaat, zoals de titel aangeeft, slechts over acht jaren uit het lange leven van Drees. Het wachten is nog op het doot Gaemers geschreven deel over het leven van de sociaaldemocraat tot 10 mei 1940 en dat over het decennium als premier en het Nachleben van de staatsman. Samen bestrijken ze dik negentig van Drees' honderdentwee levensjaren. De reeds verschenen delen Gedreven en behoedzaam, over de oorlog en Drees' bestaan als minister van Sociale Zaken, en Vier jaar nachtmerrie, over de Indonesische kwestie, behandelen immers alleen de jaren veertig. De keus om zo nadrukkelijk in te zoomen op juist dat decennium is verdedigbaar. Op het moment van de Duitse inval mocht Drees zich fractievoorzitter in de Tweede Kamer en vice-voorzitter van de sdap noemen, maar pas tijdens de bezetting en vooral in de jaren na de bevrijding groeide hij uit tot de onbetwiste sociaal-democratische leider en een politicus van het formaat van een staatsman. Zijn voortrekkersrol bij de wederopbouw van Nederland en de door hem in het Staatsblad gebrachte Noodwet Ouderdomsvoorziening maakten dat hij uitgroeide tot ‘Vadertje Drees’.

Op zijn tweeënnegentigste noemde Drees, als antwoord op Daalders vraag wat als belangrijkste thema in de biografie aan de orde zou moeten komen, de Indonesische kwestie. Nauwkeurige bestudering van de bronnen uit die dagen zou volgens hem een scherp licht kunnen werpen op dat wat goed en het vele wat fout was gegaan tijdens de ‘vier jaar nachtmerrie’, het onafhankelijkheidsproces van de Gordel van Smaragd.

[p. 57]

In het Indonesië-deel komen de kwaliteiten en de tekortkomingen van de Drees-biografie het duidelijkst naar voren. Daalder laat op basis van gedegen onderzoek zien hoe Nederland, na te zijn overvallen door het uitroepen van de republiek Indonesië, voortdurend achter de feiten bleef aanhollen, niet in het minst door de verdeeldheid op de hoogste natuurlijke niveaus; onenigheid tussen Den Haag en Batavia, moeizame communicatie, gespletenheid binnen de kabinetten en de nodige crises en bijna-crises. Drees sprak van ‘jaren van gisting en verwarring’. De druk en de onoverzichtelijkheid, waarmee het PvdA-kopstuk als minister van Sociale Zaken en premier in de verantwoordelijke kabinetten te maken kreeg, worden voelbaar.

Daalder zegt in zijn inleiding geen uitputtende analyse van de Nederlands-Indonesische verhoudingen te bieden, maar zich te willen concentreren op de ontwikkelingen zoals zich die aan Drees voordeden. ‘Dat impliceert een overwegend “Haags”, dus beperkt perspectief’, aldus de biograaf. Die keuze valt te billijken, maar bij het lezen rijst de vraag of Daalder zijn blik niet te veel richt op de ministerraadvergaderingen. Natuurlijk, daar vielen de cruciale besluiten, maar in de biografie lijken deze vergaderingen soms wel een autonoom bestuurlijk laboratorium te vormen, zo weinig aandacht wordt besteed aan alle omgevingsfactoren. Terwijl die toch een grote invloed uitoefenden op de overwegingen van Drees. De publieke opinie, de debatten binnen de PvdA, de stemmen uit het buitenland, de gesprekken in familiekring (Drees' zoon was een tijdlang in Indië tijdens de onafhankelijkheidsstrijd) komen te beperkt aan bod. Als dat laatste wel gebeurt, krijgt de lezer ook onmiddellijk een

Het kabinet Schermerhorn-Drees

[p. 58]

beeld van de last die het vraagstuk vormde. Neem de brief die To Drees in juni 1947 schreef aan haar zoon Wim in Batavia: ‘Verschrikkelijk moeilijk is de Indische kwestie. Vaak denk ik aan Vaders waarschuwing over de moeilijkheden, die er zouden zijn na de bevrijding. En al vind ik nog net als in de tijd toen ik zei: “Ik wou, dat die moeilijkheden er maar vast waren”, deze tijd oneindig veel gelukkiger dan de tijd van de Duitse overheersing, dat alles zó moeilijk zou zijn als nu blijkt, dat vermoedde ik niet en de moeilijkheden met Indië, daar dacht ik nooit aan!’

Ronduit vreemd is Daalders omgang met de notulen van de ministerraad. Hij citeert ze uitvoerig, soms zelfs een pagina lang. Waarschijnlijk heeft de biograaf daarmee de lezer een zo getrouw mogelijk beeld willen geven van de gang van zaken in de kabinetsvergaderingen. De ambtelijk geformuleerde notulen, gespeend van letterlijke citaten en beschrijvingen van sfeer en gemoedstoestanden, lenen zich daar echter niet voor. Daalder zou er beter aan doen om het verloop van de beraden verkort en in eigen woorden weer te geven. Zijn verhaal zou daardoor aan vaart winnen.

Daalder laat op pagina 140 en 141 van zijn Indonesië-deel zelf de bezwaren zien van de door hem toegepaste methode, wanneer hij de ministerraadvergadering van 14 augustus 1947 beschrijft. Citerend uit de officiële notulen laat de biograaf Drees betogen dat het ‘volstrekt onmogelijk [was] de door de Landvoogd aangegeven weg in te slaan zolang geen zekerheid bestaat over de houding van de Veiligheidsraad. Een voortzetting van de actie op dit ogenblik betekent dat men met open ogen in de afgrond springt’. Daar zet hij het verslag van Schermerhorn, oud-premier en op dat moment lid van de Commissie-Generaal, tegenover: ‘Het mooiste moment van de vergadering was, toen Beel [op dat moment premier] nog weer zat te steigeren tegen de Veiligheidsraad en gebaren maakte, die in de richting van het verlangen van Van Mook [de luitenant-gouverneur-generaal in Batavia] gingen, nl., dat wij een ons te vergaande bemoeienis niet zouden aanvaarden en onze eigen gang gaan. Drees reageerde daar gelukkig uiterst fel op met de opmerking, dat, indien men met zijn ogen dicht in de afgrond terecht kwam, het al erg was, maar om met open ogen erin te springen wenste hij niet mee te maken.’

Leven en werk

De twee reeds verschenen delen maken duidelijk dat Daalders interesse vooral gericht is op de politieke processen. Logisch, gezien de achtergrond van de biograaf en de hoofdpersoon van de boeken. Dat neemt niet weg dat de vertelling wat meer kleur en tijdgeest had kunnen gebruiken. Het meest ingrijpende decennium uit het leven van Drees had twee spannendere boeken op kunnen leveren. Niet alle gebeurtenissen lenen zich misschien even goed voor dit soort beschrijvingen, maar zeker bij ervaringen als Drees' gijzelaarschap in het concentratiekamp Buchenwald (een vol jaar) en in Sint-Michielsgestel (een week), de twee Indonesië-reizen en de soevereiniteitsoverdracht eind 1949 moet een schrijver meer beelden kunnen oproepen dan Daalder doet. Bij Drees' tweede trip naar de Oost probeert de biograaf het wel, maar laat hij te veel de bronnen het werk doen in plaats van zelf de rol van verteller op zich te nemen.

Ook de persoonlijkheid van Drees blijft te

[p. 59]

veel verborgen achter de politieke vraagstukken en beleidsdossiers die zijn leven beheersten. Nogmaals: de biograaf van een evenwichtig en sober type als Drees heeft het moeilijker dan de beschrijver van het leven van een springerige en uitbundig levende geest. In interviews of bij het te boek stellen van zijn herinneringen was de staatsman zelf ook niet al te scheutig met het strooien van persoonlijke gegevens. Hij vond ze te onbeduidend, te privé of te veel bijdrage aan een cultus waar hij niet op zat te wachten. Van biografen mag echter verwacht worden dat ze de verbanden tussen arbeidzaam leven en privé-domein van hun onderwerp weten bloot te leggen. Dat is nu niet helemaal gelukt: het persoonlijk leven en de drijfveren van de sociaal-democraat komen er bekaaid van af.

Dat gemis kan voor een belangrijk deel worden goed gemaakt door het door Gaemers te schrijven eerste deel van de biografie. Juist in de eerste halve eeuw van zijn leven kregen het karakter en de persoonlijkheid van Drees vorm. Een belangrijke taak is ook weggelegd voor Daalder, die in het laatste deel ongetwijfeld de totaalbalans van het lange leven van de bekendste Nederlandse politicus van de twintigste eeuw gaat opmaken.

Literatuur

Maarten Brinkman, Willem Drees, de sdap en de PvdA (Amsterdam, Stichting Beheer iisg, 1998)

Hans Daalder, Het socialisme van Willem Drees (Amsterdam, Bert Bakker 2000)

Hans Daalder, Gedreven en behoedzaam. Willem Drees 1886-1988. De jaren 1940-1948 (Amsterdam, Balans 2003)

Hans Daalder, Vier jaar nachtmerrie. Willem Drees 1886-1988. De Indonesische kwestie (Amsterdam, Balans 2004)

Willem Drees, Herinneringen van een groot Nederlander (Naarden Strengholt 2004)