Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 34]

Actief en eigenzinnig
Waarom politica Frida Katz een biografie verdient
Co Welgraven

Niet alle biografieën hoeven over beroemde persoonlijkheden te gaan. Toen journalist Co Welgraven per toeval op de naam van Frida Katz stuitte, wist hij niet wie zij was. Nader onderzoek leerde hem dat, hoewel Katz niet de geschiedenis in zal gaan als invloedrijke politica, er redenen genoeg zijn een biografie aan haar te wijden.

De vrouw van wie ik een biografie schrijf, kende ik tot een paar jaar geleden in het geheel niet. De lezers van dagblad Trouw, waar ik een kwarteeuw werk, brachten me op de hoogte van haar bestaan.

Op 26 februari 2002 behandelde de rubriek ‘Haagse Kier’ van Trouw het thema ‘bijnamen in de Nederlandse politiek’. De politieke redactie meldde dat het befaamde tv-programma De Fabeltjeskrant altijd ‘een dankbare bron’ is geweest: ‘Elida Wessel van D66 stond vanwege haar radde tong en scherpe s-klank bekend als Truus de Mier. Het sgp-kamerlid Cor van Dis ging door voor meneer De Uil omdat zijn stemgeluid sterk leek op dat van deze kabbelend vertellende vogel.’

In een tussenzinnetje maakte de redactie van de rubriek een foutje: ‘Bert Haars, na de freule de enige vrouw die de chu ooit in de Tweede Kamer vertegenwoordigde, dankte er de bijnaam juffrouw Ooievaar aan.’ Nogal wat lezers klommen in de pen: hoe konden jullie Frida Katz vergeten!

Die reacties trokken mijn aandacht. Bert Haars kende ik, en freule Wttewaal van Stoetwegen ook, maar van haar voorgangster Frida Katz had ik - net als mijn collega's van de parlementsredactie - nog nooit gehoord. Een korte speurtocht in archieven en boeken leerde mij dat zij in alle opzichten de gedroomde persoon was om een biografie van te schrijven. Katz was bijna twintig jaar lid van de Tweede Kamer geweest, van 1922 tot 1941 (op dat laatste jaartal kom ik nog terug), dus ruwweg in het interbellum, voor mij een van de interessantste periodes uit de parlementaire geschiedenis waar ik nog steeds veel te weinig van weet. Ze was betrokken bij de val van drie kabinetten, geen geringe prestatie voor een gewoon kamerlid. Bovendien was zij ongeveer in dezelfde periode (van 1922 tot 1937) lid van de Amsterdamse gemeenteraad. Ik

[p. 35]

ben weliswaar import, maar toch voel ik me een echte Amsterdammer, die over de geschiedenis van zijn stad nog veel moet leren.

Frida Katz, 1920

Vlekje

Frida Katz was lid van de Christelijk-Historische Unie (chu). Voor mij als oud-Arjosser (Arjos was de jongerenorganisatie van de arp) is dat altijd een mysterieuze politieke partij gebleven; ook protestants, maar toch anders. Eigenlijk was het geen partij, het was - zoals de naam al zegt - een losse unie van met name hervormden uit de gegoede kring. De chu is vaak een club van de dubbele namen genoemd. Katz' afkomst heeft voor mij helemaal iets geheimzinnigs: opgegroeid in de Waalse kerk, overgestapt naar de hervormde kerk, weer terug naar de Waalse; elitair, intellectueel, afstandelijk, en toch betrokken bij mensen die het minder goed getroffen hadden in het leven. De vader van Frida, Samuel Katz (ze heeft hem nauwelijks gekend, want hij stierf toen ze vier was), was een befaamd strafpleiter die pro deo zijn diensten aanbood aan arbeiders die conflicten hadden met hun werkgever. Katz zelf is als advocate steeds opgekomen voor de zwakken in de samenleving.

Er zit ook nog een vlekje op haar levensloop, en dat is altijd handig voor een biograaf. In 1941 ging Katz in op de deal die de Duitse bezetter de honderd leden van de Tweede Kamer voorstelde. Als zij zouden aftreden, zouden ze hun pensioenrechten behouden. Het parlement functioneerde na de inval van de Duitsers weliswaar niet meer (pikant detail: Katz was, afgezien van de voorzitter, op donderdag 9 mei 1940 de laatste die het woord in de Tweede Kamer voerde), het was nog niet ontbonden. Met een paar andere kamerleden uit diverse fracties ging ze in op het aanbod van de bezetter. Katz heeft zich altijd verzet tegen het verwijt dat ze daarmee de Duitsers in de kaart speelde. Die faux pas werd haar zeer nagedragen. Tot haar grote teleurstelling en verbittering passeerde de chu-top haar na de oorlog bij de opstelling van de kandidatenlijst. In haar plaats kwam de freule.

Baronesse

Een biografie schrijven van Frida Katz is om meer redenen aantrekkelijk. Katz was eigenzinnig, ze durfde een afwijkend standpunt in de chu-fractie in te nemen - ook al was ze meestal uiteindelijk toch loyaal - en ze was in vele opzichten een pionierster. Ze was in 1922 een van de eerste vrouwelijke leden van de Tweede Kamer ‘ter rechterzijde’ zoals de christen-democratische fracties toen werden genoemd.

[p. 36]

Het zou nog liefst eenenveertig jaar duren voordat die andere protestantse partij, de arp, een vrouw tot haar kamerfractie toeliet. Een van de aardige aspecten van het werken aan deze biografie is de ontdekking, keer op keer, dat er weinig klopt van het beeld dat de anti-revolutionairen een stuk progressiever waren dan de christelijk-historischen.

Als in de jaren dertig de tijd rijp was geweest voor een bewindsvrouw, dan was Katz zeker één van de eerste geweest. Ze liep overal voorop; ze zette zich actief in voor het vrouwenkiesrecht, ze was betrokken bij de oprichting van de christelijke vrouwenbeweging, ze promoveerde als een van de eerste vrouwen in Nederland, en ze was een van de weinige vrouwen die in het buitenland had gestudeerd. Katz had in haar studententijd colleges gelopen bij Carl Jung in Zürich en mocht daar tot vervelens toe over opscheppen.

Katz had een opmerkelijk privé-leven, ook niet onaantrekkelijk voor een biograaf. Tot haar tweeënvijftigste was ze vrijgezel, toen trouwde ze met de vader van haar beste vriendin, baron Mackay, burgemeester van Ermelo en Nunspeet, destijds nog één gemeente. Ze liet zich et graag op voorstaan dat ze met haar huwelijk baronesse was geworden. Wee degene die die titel vergat.

Een sieraad

Vaak verbaas ik me erover dat van sommige beroemde Nederlanders nog geen biografie verschenen is. Maar het probleem bij een biografie van een bekende Nederlander is dat de hele goegemeente over elke punt en komma valt en je vanwege elke fout of omissie afmaakt. Als de biografie positief uitpakt, sta je zo'n beetje op de loonlijst van de familie (zie Cees Fassent en zijn biografie van koningin Wilhelmina); is ze negatief, dan had je waarschijnlijk nog een rekening te vereffenen.

Geef mij maar een onbekende Nederlander, die toch het nodige heeft betekend - ook al zal de oplage van het boek de duizend niet halen. Het is fascinerend via archiefonderzoek zo iemand te leren kennen en verbanden te leggen met onderwetpen die je van geschiedenisboeken kent en waarin zij een kleine rol heeft gespeeld. Neem de zaak-Oss, eind jaren dertig. De katholieke minister van justitie Goseling werd ervan beschuldigd een pastoor de hand boven het hoofd te houden die zich aan jongetjes en meisjes vergrepen zou hebben. De bijdrage van Katz aan het gedenkwaardige kamerdebat over deze kwestie was fenomenaal. In een puntgaaf juridisch betoog bekritiseerde zij het optreden van Goseling (behalve minister ook politiek leider van de rksp), zonder in antipapisme te vervallen, terwijl die houding in die tijd bij alle emoties die de zaak-Oss opriep zeker in het protestantse kamp niet ongebruikelijk was. Afgezien van de katholieke pers, die haar optreden hekelde, kreeg zij van alle kanten lof toegezwaaid voor haar stellingname.

Als Frida Katz niet geleefd had, had Nederland er niet anders uitgezien. Ons land kan ook heel goed zonder een biografie van haar. Dat neemt niet weg dat het schrijven van een boek over ‘een sieraad van de Tweede Kamer’, zoals Katz wel eens is genoemd, een prettige en leerzame bezigheid is.