|
| |
| |
| |
Dagboek van een biograaf
Werken aan de levensbeschrijving van Pieter Jelles Troelstra
Piet Hagen
27 december 2001
Vandaag het register van Journalisten in Nederland, een persgeschiedenis in portretten ingeleverd bij De Arbeiderspers. Nu is het boek echt af. Maar boeken schrijven is verslavend en dus tekent een volgend project zich af. De Arbeiderspers is enthousiast over mijn idee een biografie te maken van Pieter Jelles Troelstra (1860-1930), Fries dichter en dertig jaar politiek leider van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (sdap). Troelstra heeft wel vierdelige Gedenkschriften nagelaten, maar er is nog altijd geen afgeronde biografie waarin al het materiaal is verwerkt dat sinds zijn dood in 1930 beschikbaar kwam. Dat verbaasde me toen ik als journalist een kort portret van Troelstra schreef. Ik ga uitzoeken of het idee uitvoerbaar is. Is iemand anders hiermee bezig? Kan ik tijd vrijmaken voor zo'n groot project? Zijn er subsidiegevers te vinden?
| |
22 maart 2002
De laatste paar jaar hebben minstens zes mensen overwogen een biografie van Troelstra te schrijven. Een van hen heeft zelfs een begin gemaakt, maar moest de strijd staken omdat hij onvoldoende subsidie kreeg. In het verleden zijn er waarschijnlijk meer plannen geweest. Maar bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, waar het Troelstra-archief wordt bewaard, is niet bekend dat er nu iemand bezig is.
Directeur Jaap Kloosterman helpt mij over mijn schroom heen. Ik ben dan wel geen kenner van de geschiedenis van het Nederlandse socialisme, maar met een combinatie van interesse, studiezin, volharding en schrijfervaring moet het lukken. Het kan bovendien een voordeel zijn dat dit werk wordt gedaan door iemand die afstand heeft tot het onderwerp.
| |
2 augustus 2002
Bezoek aan Tineke Steenmeijer-Wielenga, directeur van het Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum in Leeuwarden. Hier is een vaste expositie te zien over de familie Troelstra. Behalve de dichter-politicus Pieter Jelles behoren daartoe zijn vader Jelle, liberaal wethouder en gedeputeerde in Leeuwarden, zijn broer en medestrijder Dirk, zijn zoon Jelle, die kunstschilder was, en natuurlijk zijn eerste vrouw, Sjoukje Bokma de Boer, beter bekend als Nynke van Hichtum.
Tineke Steenmeijer is een kenner van de
| |
| |
Friese literatuur. Ze heeft een geromantiseerd levensverhaal van Nynke geschreven en vele artikelen over Pieter Jelles. Ze is een van de bezorgers van zijn Samle Fersen. Ze ontvangt me hartelijk en zegt alle steun toe. Ze wil te zijner tijd ook de conceptteksten van commentaar voorzien. Tot mijn vreugde vind ik later nog drie historici bereid tot kritisch meelezen: Jan Bank, Piet de Rooy en Johan Frieswijk.
| |
15 augustus 2002
De eerste toezeggingen voor subsidie zijn binnen. Ik waag het erop en neem over een paar maanden ontslag als hoofdredacteur van De Journalist. Ik blijf freelance journalistiek werk doen, maar driekwart van mijn tijd zal ik aan het Troelstra-project kunnen besteden. Het zal waarschijnlijk nog wel even duren voordat het laatste gat in mijn subsidiebegroting is gedicht. Maar ik merk wel dat het belang van deze biografie gelukkig breed wordt erkend.
| |
21 november 2002
Postuum wordt de P.C. Hooftprijs uitgereikt aan Sem Dresden, schrijver van De structuur van de biografie uit 1956, nu opnieuw verschenen in uitgebreidere versie onder de titel Over de biografie. Een mooie gelegenheid om mezelf bij te scholen. Volgens Dresden kun je geen enkel feit voor waar aannemen. Het is allemaal selectie en interpretatie. Met die relativering in het achterhoofd wil ik toch proberen een zo goed mogelijk beeld te schetsen.
| |
14 december 2002
‘Teatrale lêzing’ van Troelstra's toneelstuk Zijn Vrouw in Leeuwarden. In het nooit eerder opgevoerde stuk zijn Pieter Jelles en Sjoukje makkelijk te herkennen. Ik zit naast Aukje Holtrop, de biograaf van Nynke van Hichtum. We kennen elkaar uit de tijd dat we studeerden. We hebben een paar jaar een ‘duo-baan’ gehad als onderwijsredacteuren van Trouw. Nu zijn we ‘duo-biograaf’: zij van Sjoukje, ik van Pieter Jelles. Hun op de klippen gelopen huwelijk bindt ons opnieuw.
| |
9 januari 2003
Sinds ruim een week ben ik freelancer. Voor het eerst breng ik een dag door in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, een kolos met een weinig toegankelijke voorgevel, maar van binnen een schitterend gebouw, prachtig gelegen aan de uitlopers van het IJ. De leeszaal is licht en royaal, de medewerkers zijn deskundig en behulpzaam. Willeke Tijssen geeft mij een eerste instructie over de in het iisg aanwezige archieven. Ik heb geen idee van wat me te wachten staat. Het Troelstra-archief omvat duizenden stukken. Daarnaast zijn er tientallen archieven van mensen met wie Troelstra verkeerde en correspondeerde.
Wie zijn toch al die onderzoekers in de leeszaal? Ik opper het idee om af en toe lunch-ontmoetingen te organiseren voor aanwezige onderzoekers. iisg-medewerkers Jan Lucassen en Frank de Jong voelen er wel voor en organiseren sindsdien wekelijks een table d'hôte. Elke dinsdag ontmoet je er nieuwe gasten uit de hele wereld met de meest uiteenlopende onderzoeksprojecten.
| |
30 januari 2003
Eerste bijeenkomst van het clubje van politieke biografen dat ik bij elkaar heb getrommeld. We zijn met ons vieren: Annette Bleich doet PvdA-leider Joop den Uyl, Co Welgraven de christelijk-historische politi- | |
| |
ca Frida Katz en Jeroen Koch de antirevolutionair Abraham Kuyper. Met Troelstra erbij een mooi kwartet. Erg frequent zullen we niet bijeenkomen, zo eens per jaar, maar het is leuk ervaringen uit te wisselen.
Hoe is mijn houding tegenover Troelstra, willen de anderen weten. Ik stel me open op. Veel moeite kost dat niet want het is allemaal nieuw voor me. Maar ik merk dat alle negatieve verhalen die over Troelstra de ronde doen me soms toch prikkelen tot tegenspraak. Dat gebeurt bijvoorbeeld als ik spreek met de biografen van Henri Polak, Willem Vliegen of Henriëtte Roland Holst. Alsof je wordt meegezogen in de persoonlijke twisten van honderd jaar geleden. Voorlopig houd ik het er op dat Troelstra een boeiende persoonlijkheid was, vol innerlijke tegenstellingen, en juist daarom zo spannend. Misschien wel de minst saaie politicus van Nederland.
| |
24 februari 2003
Heerlijke dagen in het Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum in Leeuwarden. Het flmd is gehuisvest in het pand aan de Grote Kerkstraat waar ooit Mata Hari woonde. Je krijgt er gratis koffie en thee, mag nog zelf kopiëren en zit tussen de middag aan de lunch met de medewerkers. Doordat ik in mijn jeugd twaalf jaar in Leeuwarden heb gewoond, versta ik gelukkig redelijk Fries.
De uitstapjes naar Friesland zijn elke keer een feest. Meestal combineren mijn vrouw en ik het met iets anders. Bijvoorbeeld met wandelen op het Zevenwoudenpad, dwars door Troelstra's eerste kiesdistrict, Tietjerksteradeel. En in Stiens bezoek ik met Samle Fersen in de hand de plaatsen waar de jonge Pieter Jelles vertoefde.
| |
19 juni 2003
Iemand heeft me verteld dat ik de 102-jarige Marinus van der Goes van Naters, oudfractieleider van de PvdA, nog wel kan opbellen om een afspraak te maken. Hij is de enige politicus die Troelstra nog goed heeft gekend. Maar helaas heeft de rode jonkheer zijn dag niet. ‘Weet u wel hoe oud ik ben? Hoe haalt u het in uw hoofd mij te bellen!’ Er is iemand bij hem op bezoek die het gesprek overneemt. Ik moet maar een briefje schrijven, zegt ze. Dar doe ik, maar tot een ontmoeting komt het niet meer. Als Van der Goes twee jaar later overlijdt, schrijf ik opnieuw. Nu om de familie te condoleren en te vragen of er nog materiaal is dat nog niet naar het Nationaal Archief of het iisg is gebracht. Dat blijkt niet het geval. Ik moet oud-PvdA-voorzitter Felix Rottenberg maar eens bellen, die is vaak bij Van der Goes op bezoek geweest en heeft het Troelstra-beeldje geërfd dat op diens bureau stond.
| |
25 maart 2004
Twee dagen in de National Archives in Kew, vlakbij Londen. In de Eerste Wereldoorlog speelde Troelstra een actieve rol in de vredesbeweging. De Foreign Office volgde dat intensief. Omdat Troelstra als deutschfreundlich bekend stond, genoot hij weinig vertrouwen bij de Entente-regeringen. Mede daardoor liepen zijn initiatieven op niets uit. Als biograaf kun je ambtenaren dankbaar zijn dat ze zoveel bewaren.
| |
15 mei 2004
In vakanties valt er vaak wat te combineren. Tussen Zwitserse bergwandelingen door bezoek ik Luzern, waar Troelstra en zijn tweede vrouw enkele malen logeerden bij een rijke Amerikaan met sociale gevoe- | |
| |
lens, John de Kay. Die bewoonde een kasteeltje dat nu dienst doet als Pflegeheim voor bejaarden en gehandicapten. Een paar dagen later ben ik in het Bundesarchiv in Bern. Eind 1918 wilde Troelstra tussen de bergen bijkomen van de revolutionaire novemberdagen. Ook in Zwitserland was het onrustig geweest. Uit de stukken blijkt dat de inlichtingendiensten op hun qui-vive waren.
| |
15 augustus 2005
Er zijn veel mensen die me iets toesturen. Een knipsel, een oude brochure, een verhaal over Troelstra's ‘verguisde’ zus Hendrika, een ingelijste spotprent van Jan Sluijters, een scriptie over Troelstra in het Deens en nog veel meer. Het stimuleert de eenzame onderzoeker. Vandaag krijg ik het bericht dat ik een plaquette met afbeelding van Troelstra cadeau krijg. Die krijgt een plaats in mijn werkkamer.
Ook de collectie boeken groeit. Er is werkelijk een stortvloed aan literatuur over de vele ‘kwesties’ waarin Troelstra een rol speelde: de sociale kwestie, de kiesrechtkwestie, de agrarische kwestie, de schoolkwestie en niet te vergeten de tactiekkwestie, die zo vaak de partij verdeeld hield. En dan natuurlijk grote onderwerpen als de Spoorwegstaking van 1903, de Eerste Wereldoorlog en de Novemberdagen van 1918. Het zal moeilijk worden dat allemaal te verweven met het levensverhaal van de hoofdpersoon.
| |
23 november 2004
Troelstra schreef in De Sneeker Courant, De Baanbreker en De Sociaaldemokraat. Die kranten heb ik al doorgevlooid. Vandaag begin ik aan vijfentwintig jaargangen van Het Volk, vanaf de oprichting in 1900 tot 1925, het jaar waarin hij de politiek verliet. Ik geniet van deze persgeschiedenis van dag tot dag. Je komt wel vaak in de verleiding zijwegen in te slaan. Eigenlijk is alles interessant. Al turend achter het filmapparaat selecteer ik zo'n tweehonderd pagina's per jaargang. Ze kunnen thuis worden ingevoegd in de ordners met kopieën uit archieven. Samen met verwijzingen naar de later verschenen literatuur wordt het allemaal geregistreerd in het ‘dagregister’ in mijn pc. In sommige opzichten weet ik meer van Troelstra dan hij over zichzelf wist.
| |
11 januari 2005
In het Nationaal Archief zoek ik in de collectie van C.J. Ruijs de Beerenbrouck, premier van het kabinet dat in 1918 aantrad, naar reacties op het revolutionaire optreden van Troelstra. Onverwacht stuit ik op een dossier over mijn eigen grootvader. Die was in die tijd hoofd-legerpredikant. Door zijn rechtlijnig optreden was hij in conflict geraakt met collega's. Dat was zo hoog opgelopen dat het rapport over deze zaak ook aan de premier werd toegestuurd. Mijn grootvader kon moeilijk zijn ongelijk bekennen, zo luidde een van de conclusies. Die karaktertrek had hij gemeen met Troelstra, die hij overigens fel bestreed vanwege zijn rooie streken.
| |
10 maart 2005
Het heeft enige moeite gekost, maar vandaag kan ik het archief van koningin Wilhelmina raadplegen. Aanvankelijk verwees de directeur van het Koninklijk Huisarchief mij naar Cees Fasseurs biografie van Wilhelmina. Daar zou ik alle relevante informatie vinden. Maar na overleg met Jan Bank en Fasseur zelf herhaalde ik mijn verzoek, met het argument dat ik de relatie
| |
| |
tussen Wilhelmina en Troelstra vanuit een ander perspectief bekeek en zelf de bronnen moest kunnen raadplegen. Zo kreeg ik alsnog toestemming.
| |
20 mei 2005
Het is precies vijfenzeventig jaar geleden dat Troelstra overleed. nrc Handelsblad publiceert mijn pleidooi voor herijking van het versleren Troelstra-beeld. Hoeveel fouten hij ook heeft gemaakt, hij is toch de man die de arbeiders van Nederland een gevoel van eigenwaarde heeft gegeven. Ik herinner ook aan de internationale dimensie van de jonge sociaal-democratie.
In het krantje van de PvdA in Den Haag verschijnt met mijn hulp een Troelstra-route, die eindigt bij zijn graf op de Algemene Begraafplaats.
| |
22 juli 2005
Een reis langs de Romantische Straße door het vroegere Oost-Duitsland. Troelstra was een romanticus en een bewonderaar van Heinrich Heine. Hij heeft deze streek vaak bezocht. In Dresden bekijk ik de voormalige kliniek van Anna Fischer-Dückelmann, waar Sjoukje verbleef om te herstellen van haar neurasthenische aandoeningen. Ik vind ook het adres waar Pieter Jelles logeerde toen hij haar bezocht. Dit deel van de stad is bij de bombardementen van 1945 gespaard.
In een boekhandel koop ik Volker Ullrichs Die nervöse Großmacht 1871-1918, Aufstieg und Untergang des deutschen Kaiserreichs. Ineens snap ik beter hoe Troelstra tegen Duitsland aangekeken moet hebben. En ook waarom hij zo vaak leed aan zenuwinzinkingen. Het lag niet alleen aan zijn zwakke gestel, maar ook aan het nervöse Zeitalter.
In Ilsenburg, in de Harz, bracht Troelstra zijn zoon Jelle naar het Land-Erziehungsheim van Hermann Lietz. Ik stel me voor hoe het gegaan is: na een treinreis van twee dagen laat de vader hier in 1903 zijn twaalfjarige zoon achter op een progressieve Duitse kostschool, ver van huis.
In Eisenach bekijk ik de plek waar in 1869 de Duitse Sociaal-Demokratische partij werd opgericht. Hier waart nog de geest van August Bebel rond. Hij en Wilhelm Liebknecht waren Troelstra's grote voorbeelden en met beiden was hij bevriend. Thuis pak ik de autobiografie van Bebel uit de kast. Zou Troelstra die in gedachten hebben gehad toen hij zijn eigen Gedenkschriften schreef?
| |
2 augustus 2005
Via de post arriveert een dik pak, de drukproeven van het proefschrift van Aukje Holtrop, Nynke van Hichtum, leven en wereld van Sjoukje Bokma de Boer. Een substantieel deel van het boek gaat over Sjoukjes verhouding tot Pieter Jelles, en ook over diens persoon en werk. Voor een deel laat het boek zich lezen als een dubbelportret. De omgeving van Pieter Jelles is nu volledig in kaart gebracht. Er zijn (auto)biografieën van bijna alle mensen die een belangrijke rol in zijn leven speelden, zowel in binnenals buitenland. Nu nog het portret van de man die vanuit mijn optiek in het midden staat: Pieter Jelles Troelstra. Ik hoop dat het over een jaar of drie af is.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd