Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 26]

Bedgeheimen en schandalen
De ontoegankelijkheid van het Koninklijk Huisarchief
Dik van der Meulen

In augustus werd bekendgemaakt dat de historicus, jurist en Wilhelmina-biograaf Cees Fasseur in het Koninklijk Huisarchief de documenten over de Hofmans-affaire zal mogen inzien, waaronder het rapport van de commissie-Beel uit 1956. Het bericht leidde tot voorspelbaar rumoer in de dagbladen, en zelfs tot Kamervragen.

De achtergronden zijn bekend. Naar aanleiding van de oogkwaal van prinses Marijke, later Christina, kwamen koningin Juliana en prins Bernhard in contact met de gebedsgenezers Greet Hofmans, die door haar invloed op Juliana en haar pacifistische ideeën voor een tweespalt in het huwelijk zou gaan zorgen. Om een constitutionele crisis te voorkomen, stelde de regering een commissie in die de zaak moest onderzoeken. Het rapport van de commissie onder leiding van oud-premier Beel (kvp) geldt als een van de beroemdste geheime politieke documenten uit de Nederlandse geschiedenis.

Bij sommige journalisten overheerste in augustus de tevredenheid dat er eindelijk duidelijkheid zou komen over de veronderstelde crisis waarin de complete monarchie in de jaren vijftig was beland. Anderen merkten op dat Cees Fasseur, die voor zijn Wilhelmina-boeken ook al toestemming had gekregen om in het Koninklijk Huisarchief documenten te raadplegen, hiermee opnieuw het geschiedwetenschappelijk alleenrecht leek te hebben gekregen. Het scherpst was de reactie van Lambert Giebels, die voor zijn biografie van Beel tot aan de Hoge Raad toe had geprocedeerd om de Hofmans-stukken in het Nationaal Archief te mogen inzien. Giebels, in de Volkskrant van 19 augustus: ‘Openbaarheid is natuurlijk iets anders dan het uitkiezen van een soort hofhistoricus en hem het monopolie verschaffen op zo'n cruciaal archiefstuk over een constitutionele crisis als het dossier-Beel.’

Giebels' bitterheid is te begrijpen, en hij is niet het enige slachtoffer van het koninklijke voorkeursbeleid. Ook Hans Daalder, op dit moment bezig met de jaren dat Drees als premier bij de kwestie betrokken was,

[p. 27]

moet het zonder het dossier doen, tenzij hij bereid is te wachten tot Fasseur klaar is. Waarom zij niet, en de Leidse oud-hoogleraar wel?

Particuliere rommelzolders

Op het eerste gezicht is de zaak niet zo ingewikkeld. Weliswaar kent Nederland een archiefwet die openbaarmaking van staatkundige documenten voorschrijft (met een aantal uitzonderingsgevallen), maar de Stichting Archief van het Huis Oranje-Nassau is een particulier archief. Dat het uiteindelijk uit publieke middelen wordt gefinancierd, is hierop niet van invloed. De beheerder, koningin Beatrix, bepaalt wie erin komt, en wie niet. Staatsrechtelijk is er geen verschil tussen een willekeurige particuliere rommelzolder en het Koninklijk Huisarchief; ze vallen allebei niet onder de archiefwet. In die zin antwoordde premier Balkenende dan ook op de Kamervragen van Ella Kalsbeek. Het PvdA-Kamerlid wist dat natuurlijk wel, en daar ging het wat haar betreft ook niet om. Zij was van mening dat het rapport van de commissie-Beel behoorde tot ‘de stukken die de uitoefening van de functie van het staatshoofd betreffen’. Zulke stukken, zo schreef Kalsbeek in de Volkskrant van 22 augustus, moeten naar het Kabinet der Koningin of het Nationaal Archief worden overgebracht, waar ze kunnen worden ingezien door ‘degenen die daar krachtens de Archiefwet recht op hebben’. Verder vond Kalsbeek het ‘volstrekt terecht’ dat Beatrix van haar bevoegdheden gebruikmaakte; ze meende zelfs dat ‘de koningin zo terughoudend mogelijk’ moest zijn.

Nu is voor elk standpunt wel wat te zeggen. Vanzelfsprekend is het voor niemand aangenaam dat zijn huwelijksproblemen, of die van zijn ouders, publiekelijk tot in detail worden besproken. Wat dat betreft is Beatrix' voorzichtigheid niet zo vreemd. Aan de andere kant gaat het in dit geval om een politieke affaire, die dit soort privé-overwegingen overstijgt. Dat heeft men aan het hof, al dan niet na druk van buiten, kennelijk ook ingezien, waarbij het overlijden van prins Bernhard ongetwijfeld de doorslag heeft gegeven.

Voor biografen zijn de ontwikkelingen rond het Hofmans-dossier interessant, maar veel belangrijker is wat op de achtergrond speelt; de ontoegankelijkheid van het gehele Koninklijk Huisarchief. Niet alleen om Juliana en prins Bernhard, maar ook de drie Oranje-koningen uit de negentiende eeuw wachten nog op een moderne biografie. De kans bestaat dat vooral het portret van de derde Willem niet al te vleiend zal worden, maar dat mag geen reden zijn om het archief (of delen ervan) gesloten te houden. Alleen met medewerking van het Koninklijk Huisarchief kunnen de benodigde details worden verkregen - en dat zal in ieder geval leiden tot een genuanceerder beeld van dit staatshoofd.

Boulevardbladen

In hoeverre hebben openbare figuren eigenlijk het recht om zichzelf en hun voorgeslacht te beschermen tegen biografische belangstelling? Een interessante vraag, zeker als het om leden van vorstenhuizen gaat. Zij slaan de aangeboden privileges - geld, paleizen en aanzien - zelden af, maar hebben doorgaans wat meer moeite met het hieraan verbonden nadeel; de publieke nieuwsgierigheid. Die tegenzin ligt voor de hand waar het om boulevardbladen gaat,

[p. 28]

maar ook voor hun wantrouwen tegen biografieën moet men begrip opbrengen. Want hoe gerespecteerd dit genre om een of andere reden ook is, de biograaf zoekt, niet minder dan de Story-verslaggever, naar bedgeheimen, ruzies en schandalen. Dat doet hij ook als hij een schrijver of een politicus tot onderwerp heeft, maar voor koningshuizen is dit thema extra gevoelig omdat hun troonaanspraken nu eenmaal zijn gebaseerd op de voortreffelijkheid van het voorgeslacht.

En dus blijven de deuren van het Koninklijk Huisarchief voor historici en biografen gesloten, met uitzondering van een enkeling aan wie de koningin en haar medewerkers hun vertrouwen hebben geschonken. Begrijpelijk, ja, maar of het verstandig is? De boeken worden tóch geschreven, desnoods zonder de archiefstukken - en het beeld van de gebiografeerde koning of koningin, prinsgemaal of prinses wordt er doorgaans niet gunstiger van. Uiteindelijk zijn ook de weinige onderzoekers die er wel in mogen, bij deze gang van zaken niet gebaat, want hun werk is niet te controleren en voldoet daarmee dus niet aan een belangrijk wetenschappelijk criterium.

Bedrijven hebben al ingezien dat openheid goed is voor hun naam, en stellen steeds vaker hun archieven open voor onderzoekers, ook als de onderneming geen brandschoon verleden heeft. Een voorbeeld is Shell, dat zelf het initiatief heeft genomen om zijn bedrijfsgeschiedenis te laten vastleggen, hoewel de betrokkenen zich ervan bewust zijn dat de onderneming met een omstreden oorlogsverleden tobt. Toch verwacht niemand dat automobilisten na de publicatie van het boek de Shell-pompen zullen mijden.

Het belang van openheid zal het koningshuis zelf moeten inzien, want langs officiële weg - parlement of Hoge Raad - valt er niet veel te bereiken. Wat de buitenwereld overblijft, is druk uitoefenen; met kracht van argumenten betogen dat een grotere toegankelijkheid van het Koninklijk Huisarchief het hof uiteindelijk niet zal schaden. In tegenstelling tot wat het Kamerlid Kalsbeek betoogde, kan dat archief niet open genoeg zijn.