Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 9]

Kijken of doen
De anekdote in de memoires van Nederlandse diplomaten
Bob de Graaff

De memoires van oud-diplomaten hebben binnen de wereld van de historici geen al te hoge status. Dat is geen wonder: diplomatische autobiografieën kenmerken zich meestal door anekdotiek en nostalgie. Toch valt er voor historici genoeg te leren van de te boek gestelde levens van voormalig ambassade- en consulaatpersoneel.

Historici hebben tot nu toe te weinig oog gehad voor de vaak anekdotische memoiresliteratuur van Nederlandse diplomaten en oud-diplomaten. In de geschiedschrijving van het buitenlands beleid verschijnen de Nederlandse diplomaten als de busy-bodies van de internationale politieke geschiedenis. Maar afgezien van enkele serieuzere memoires hebben de meeste op schrift gestelde Nederlandse diplomatieke herinneringen juist een lichtvoetige toonzetting.

Instructies worden volgens die herinneringen vaak niet opgevolgd, politieke verslagen blijven ongelezen en de toch al beperkte werktijd wordt onderbroken voor bittertjes, biljartpartijen en strandbezoek. Hoewel diplomaten met ruim dertig geboekstaafde en gepubliceerde herinneringen goed vertegenwoordigd zijn in de Nederlandse ambtelijke memoiresliteratuur, dringt deze wereld van het dolce far niente niet door tot de geschiedschrijving. Het is de vraag of dat terecht is. Laten we eerst eens bezien waarom van alle stijl- en verhaalfiguren juist de anekdote zo floreert bij het diplomatieke terugblikken.

Om te beginnen kan de lichtvoetigheid worden verklaard uit het vrijwel ontbreken van twee drijfveren die anders zo gebruikelijk zijn bij het schrijven van memoires. Er is zelden sprake van een afrekening met de voormalige werkgever of werkomgeving. We missen de recalcitrante opstelling van historische klokkenluiders. In het algemeen kijken de memoiresschrijvers juist met vertedering terug op hun ambtelijk verleden. Natuurlijk waren er lastposten en lastige posten, maar toch worden vooral camaraderie, teamgeest, gezelligheid en vrolijkheid gememoreerd.

Ook de zelfrechtvaardiging als motief ontbreekt meestal. De diplomatieke memoiresschrijvers geven zich bij voorbaat gewonnen tegenover buitenwachters die

[p. 10]

menen dat zij bij elke accreditatie niets anders doen dan een luilekkerenclave creëren. Elke ambtenaar lacht als een boer die kiespijn heeft of schiet in de stress wanneer hij of zij op een verjaarspartijtje moppen hoort over ambtelijke luiheid, maar de diplomaten debiteren ze zelf. Trop de zêle, leren ons de memoires, was tot lang na de Tweede Wereldoorlog uit den boze, zowel op het ministerie in Den Haag als op de buitenlandse posten.

De afwezigheid van de apologie blijkt ook uit het vaak ontbreken van politiek brisante details. Af en toe is er sprake van persoonlijke en geheime dossiers, maar wat daarin staat, verneemt de lezer niet. Bij het schrijven van hun memoires blijven oud-diplomaten steeds binnen de conventies van hun voormalige beroep. Met een ironische glimlach en een kwinkslag wuiven zij alle vragen weg. Ze nemen zichzelf in zoverre serieus dat zij menen dat de diplomatie een zaak is waar buitenstaanders zich beter niet mee kunnen bemoeien.

Maar er zijn ook positieve redenen voor de dominantie van de anekdote. In weerwil van de pensionering van de auteurs hebben diplomatieke memoires vaak nog het karakter van bittertafelkout. Veel schrijvers van dit genre menen na het verlaten van de dienst dat de leefomstandigheden in het vaderland er niet op zijn vooruitgegaan. Bij memoiresschrijvers leidt die deceptie over de hervinding van Nederland tot boekstaving van de nostalgie ten aanzien van de ambtstijd. Het buitenland is vaak interessanter dan het eigen land, vooral wanneer de diplomaat er in aanraking is gekomen met wereldhistorische gebeurtenissen.

In het geval van de diplomatie is er mogelijk een extra stimulans tot nostalgische overpeinzing doordat de botsing tussen heden en verleden, met als breuklijn de jaren veertig van de twintigste eeuw, er zoveel groter is geweest dan bij menige andere Nederlandse overheidsdienst. Vóór de Tweede Wereldoorlog vormden Buitenlandse Zaken en de diplomatieke dienst als het ware nog een aristocratische enclave binnen een inmiddels meritocratisch ingerichte rijksoverheid. Na de Tweede Wereldoorlog slechtte dit op een na laatste aristocratische bastion (er is ten slotte nog het Koninklijk Huis) de muren en werd democratisering van de dienst en de buitenlandse politiek nagestreefd. Daarmee verdwenen langzamerhand ook de kleurrijke en excentrieke figuren. Het naast elkaar bestaan van diplomaten uit de oude doos en vertegenwoordigers van de nieuwe tijd bleef na de reorganisatie van het ministerie in 1950 nog lange tijd aanleiding vormen voor humoristische verwikkelingen. Bijvoorbeeld doordat de nieuwkomers zich via snobisme trachtten op te werken tot het niveau van hun superieuren. Of doordat andere nieuwkomers de spot dreven met zowel oud als nieuw snobisme.

Sporen van beroepsuitoefening

Al met al zijn diplomatenmemoires in de ogen van de historicus tamelijk oppervlakkig. Maar historici kunnen de memoires op een andere manier benutten dan voor vaststelling der feiten, namelijk door te bezien of wij in de manier van schrijven iets herkennen van de beroepsuitoefening, alsof het voormalige beroep als het ware de zebracode van het professionele dna heeft achtergelaten in de herinneringen.

Als we nagaan waar de anekdotes betrekking op hebben, stuiten we op protocollaire aangelegenheden, zoals de aanbieding

[p. 11]

van de geloofsbrieven, de amusantigheden waartoe het uitnodigingsbeleid of de tafelschikking aanleiding kon geven, het gebruik van verschillende ambtsuniformen en -kostuums, en het verlenen, ontvangen of dragen van onderscheidingen en decoraties, de ‘blikjes’, zoals ze in de diplomatieke wandeling heten. Andere geliefde onderwerpen van anekdotes zijn formaliteiten ten aanzien van de schrijfstijl, taal- en vertaal troubles, de moeilijkheden van coderen en decoderen, wetenswaardigheden rond koerierszendingen, en problemen met de behuizing van de diplomatieke vertegenwoordiging of de persoonlijke huisvestingsperikelen, alsmede het maken van nieuwe kennissen en het afscheid nemen. Diplomatie is tenslotte the business of going native en the business of saying goodbye. Die verhuizingen zijn natuurlijk ook weer een bron van anekdotes.

De relatie van de diplomaat met het departement scoort eveneens hoog, bijvoorbeeld bij ergernis over het gebrek aan reactie van de departementale thuisbasis. Het is een opvallend gemeenschappelijk element tussen de lichtvoetiger en de meer serieuze memoires: ‘Den Haag’ antwoordt niet, nietszeggend of te laat.

Inderdaad vinden we het beroeps-dna van diplomaten dus terug in deze aaneenrijgingen van anekdotes. We herkennen de professionele receptieganger die elke diplomaat is en die altijd een paar leuke verhalen uit de mouw moet kunnen goochelen om het ijs te breken. Maar hoe komt de diplomaat aan stof voor deze vertellingen? Kennelijk brengt de beroepsuitoefening van de diplomaat die ervaringen en verhalen min of meer vanzelf met zich mee. Voor wie er niet mee vertrouwd is - en vaak dus ook nog voor wie er wel mee vertrouwd is - leiden protocollaire aangelegenheden tot koddige situaties.

De spanning tussen de protocollaire vereisten en het feit dat een diplomaat uiteindelijk ook maar een mens van vlees en bloed is, is een verdere bron van humor. Bovendien worden diplomaten herhaaldelijk voor lastige situaties geplaatst, waarin zij als een Tom Poes listen moeten bedenken die, vooral als zij slagen, zich er natuurlijk voor lenen in geuren en kleuren te worden verteld.

Hoe kort het verblijf in de verschillende buitenlanden ook is, de diplomaat leert er afwijkende gewoonten en gebruiken kennen. Een deel van de te boek gestelde anekdotes heeft daarom ook een didactische functie. Gul stellen de oud-diplomaten hun opgedane kennis in de vorm van lessen ter beschikking van minder bereisde landgenoten. Ook hier doet zich een ambtelijke gewoonte herkennen. De diplomaten moesten zowel aan de instanties in hun land van herkomst als die in het land van accreditatie uitleggen hoe bepaalde zaken beter wel of niet konden worden aangepakt. Jarenlang zijn zij gewend geweest om bezoekers of opvolgers nuttige tips aan de hand te doen. Die beroepservaring zet zich voort in een sterke behoefte onder schrijvende diplomaten om vooral levenslessen mee te delen aan de lezers, wellicht omdat zij nog steeds iets van de ontdekkingsreizigers in zich hebben die, vaak zelf door schade en schande wijs geworden, hun lezers voor ongemak wensen te behoeden.

Memoires hebben dan ook nogal eens het karakter van halve reisgidsen, waarbij gastronomische adviezen niet zijn vergeten. Dat is opnieuw een element uit de voormalige werkkring: gastronomie is tegelijk hobby en voormalig werkterrein van vrijwel ie-

[p. 12]

dere oud-diplomaat. Verder zijn er lessen die voortkomen uit teleurstellingen over de relatieve machteloosheid van Nederland, over onderhandelingsgedrag, praktische lessen en ook tal van eigenwijsheden van diplomaten die zich niet bij hun leest houden.

Net als andere mensen hebben diplomaten behoefte aan nationale en etnische karakteristieken en stereotypen om zich in een vreemde samenleving staande te houden. Dus ook die komt de lezer frequent tegen. Men kan die stereotypen zien als een verabsolutering, het is tegelijk ook een vorm van relativeren, die de reiziger zich eigen maakt. ‘Geen vuur brandt zo heet en stout of het is morgenochtend koud’, een citaat uit Bagatellen uit de Diplomatieke Dienst. Herinneringen van 35 jaar Buitenlandse Zaken van H.N. Boom, verklaart een gelatenheid die als contrast met gedrevenheid goed is voor menige anekdote.

Daarnaast krijgt men uit de memoires de indruk dat de Nederlandse diplomaten wellicht mede door hun vermogen tot relativeren rijkelijk gezegend waren met gevoel voor humor. Een van de bekendste onder hen is natuurlijk Josef Luns, die negentien jaar minister van Buitenlandse Zaken was en meehielp de toon te zetten op het departement.

Waarom geen epos?

Maar als er zo'n schat aan verhalen voorhanden is, waarom nemen zoveel diplomatenmemoires dan niet de vorm van een epos aan, maar juist die van een mozaïek van anekdotes? Dat komt in de eerste plaats doordat diplomaten een vluchtig bestaan leiden. Geplaagd door de nukken van de personeelsdienst worden zij om de paar jaar verplaatst over de aardbol. Nu zouden twintigste-eeuwse diplomaten zichzelf nog

M.W.R. van Vollenhoven legt een officieel bezoek af

[p. 13]

kunnen beschouwen als een moderne Odysseus, maar daarvoor zijn zij - zeker als Nederlands diplomaat - toch te weinig handelende personen. Nederland is niet zo'n heel groot land. Dat zal een vaderlands diplomaat tijdens zijn of haar loopbaan misschien moeilijk kunnen toegeven - het streven blijft dan gericht op meedoen met de grote jongens - maar met de mildheid die met de jaren en de ervaring komt, kan veelal slechts met een glimlach worden teruggekeken op de spanning tussen ambities enerzijds en de realiteit van de internationale machtsverhoudingen anderzijds. Te vaak heeft de jeugdig-enthousiaste diplomaat gezien hoe de grootse ingevingen met een ‘aardig bedacht maar politiek onhaalbaar’ in de prullenmand van het departement of de geschiedenis zijn verdwenen.

In veel diplomatenmemoires treft men dan ook de erkenning aan dat men wel in staat was gunstige persoonlijke verhoudingen met de opposite numbers te scheppen, maat dat men niet bij machte was het beleid in het land van accreditatie te beïnvloeden. Nederlandse diplomaten maken weliswaar grote politieke gebeuttenissen mee, maar zij zijn slechts de ogen en de oren van het departement, niet de handen van de wereldgeschiedenis.

Diplomaten zijn dus de vrouw of de man van de losse eindjes. Als zij op hun post arriveren, lopen de dossiers al en als zij weggaan, kunnen ze meestal nog niet echt worden gesloten. Ideaal voor hen die zich tot het kortebaanwerk voelen aangetrokken. Niet alleen de diplomaten zelf bevinden zich in een carrousel, ook hun bezoekers zijn vaak onderweg. Het ambassadegebouw en de kanselarij zijn pleisterplaatsen voor landgenoten in den vreemde, die meestal alleen aankloppen als ze een probleem en dus een kort verhaal hebben. Van de geografisch bepaalde zoete inval naar de literaire zoete inval is een kleine stap. De diplomatieke loopbaan leent zich dus niet voor het epos, wel voor de short story of de anekdote.

Bovendien heeft de diplomaat geleerd zich uit te drukken in understatements, niet bepaald de bouwstenen voor een epos. Het overstatement acht hij getuigen van een gebrek aan beschaving. Misschien verraden de memoires in anekdotevorm, zonder prijsgave van veel geheimen, daarom toch vootal de specifieke ambtelijke stijl van de ex-diplomaat; van haar of hem is immers decennialang telkens opnieuw een ‘tot niets bindende uiteenzetting’ verwacht, zoals R. Fack schrijft in Gedane zaken. Diplomatieke herinneringen.

Of misschien zijn diplomaten zich te goed bewust dat zij te vaak hebben moeten meezwalken op politieke golven om hun leven als epos voor te kunnen stellen. Daardoor is hun optreden in hun eigen ogen soms onwaarachtig en soms ronduit inconsistent.

Luisteren en zwijgen

Een laatste les en tevens inkijkje in de diplomatieke bedrijfsvoering biedt het in veel memoires gehanteerde axioma dat men beter niets kan doen, als dat niet expliciet gevraagd wordt. Deze gedachte steekt nogal schril af bij het meer activistische buitenlandse beleid van de afgelopen vijftien jaar. Dat roept de filosofische vraag op, gesteld door oud-diplomaat Patrick Rutgers, alias Pelegrinus, ‘of “doeners” wel zoveel meer waard zijn dan “spectators”’, een vraag die hij ten faveure van de toeschouwers beantwoordt. De vooroorlogse diplomaat M.W.R. van Vollenhoven erkent in zijn di-

[p. 14]

rect na de Tweede Wereldoorlog gepubliceerde memoires al dat hij niet veel meer was dan een toeschouwer, maar: ‘ik heb van mijn kant [dan ook] niets bijgedragen tot den ondergang van onze beschaving en onze welvaart’. Niets doen als een teken van beschaving; in de diplomatie toont zich volgens deze ervaringsdeskundigen dus ook pas in de beperking de meester.

Een diplomatieke vertegenwoordiging ontleent haar bestaansrecht dikwijls louter aan haar bestaan, schrijft Pelegrinus; ‘Het is voldoende, dat u hier is.’ De primaire taak van de diplomaat is te luisteren en te zwijgen. Het is de vraag of de huidige departementsleiding van Buitenlandse Zaken dat beeld zal willen uitdragen in een Haagse omgeving waarin het toverwoord ‘daadkracht’ is. Maar als zij het niet doet, zijn er gelukkig altijd nog de memoires, die het, ondanks hun grappige roon, verdienen serieus te worden genomen.

Literatuur

H.N. Boon, Bagatellen uit de Diplomatieke Dienst. Herinneringen van 35 jaar Buitenlandse Zaken (Rotterdam, Donker 1972)

R. Fack, Gedane zaken. Diplomatieke herinneringen (Amsterdam, Sijthoff 1984)

Pelegrinus (P.S.J. Rutgers), Voor Buitenlandse Zaken met de koffers op stap. Somtijds ondiplomatieke herinneringen (Rotterdam, Donker 2000)

M.W.R. van Vollenhoven, Memoires. Beschouwingen, belevenissen, reizen en anekdotes (Amsterdam, Elsevier 1948)

Dit artikel komt voort uit de jaarlijkse historische lezing van het ministerie van Buitenlandse Zaken 2005, uitgesproken op 9 juni 2005. De oorspronkelijke lezing met uitvoerige annotatie is te raadplegen via internet: http://www.mfa.nl/contents/pages/10569/diplomatenlezingbobdegraaff.doc.