Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 4]

De levensbeschrijving als vergrootglas
Het nut van de politieke biografie
Herman Langeveld

Er zijn historici die het nut van biografieën van politici voor de geschiedschrijving in twijfel trekken. Volgens hen voegen levensbeschrijvingen van mensen als bijvoorbeeld Willem Drees niets toe aan het huidige besef dat de houding van de Nederlandse politici inzake de dekolonisatie van Indonesië allesbehalve fraai is geweest. Herman Langeveld, biograaf van Colijn en beoogd biograaf van Willem Schermerhorn, is een andere mening toegedaan. Volgens hem hebben biografieën van politici een grotere invloed op de publieke opinie dan de reguliere geschiedschrijving. En dat is nog slechts één voordeel van de politieke biografie.

In zijn vorig jaar verschenen levensbeschrijving van de katholieke politicus Jo Cals (1914-1971) maakt Paul van der Steen bezwaar tegen de term ‘politieke biografie’. Hij wijst erop dat het bijvoeglijk naamwoord ten onrechte betrekking heeft op het boek en niet op de persoon, en illustreert dit met de stelling dat niet elke biografie van een letterkundige een literaire biografie is. Hoewel aan Van der Steens redenering een bepaalde logica niet te ontzeggen valt, pleit ik er toch voor om de term ‘politieke biografie’ te handhaven, eenvoudigweg omdat deze in de loop der jaren bestaansrecht verworven heeft.

Dat is overigens niet alleen in het Nederlandse taalgebied het geval geweest, maar ook in het buitenland. Reeds in 1949 gaf Isaac Deutscher aan het door hem geschreven levensverhaal van Stalin de ondertitel A Political Biography mee. Ook in het Duitse taalgebied wordt de term al geruime tijd gebruikt en handhaaft deze zich. In de titel van de levensbeschrijving van Friederich Ebert, de eerste president van de Weimar-Republiek, die in 1990 van de hand van de historicus Werner Maser verscheen, treffen we bijvoorbeeld de toevoeging eine politische Biographie aan.

Onder de politieke biografie versta ik primair het levensverhaal van iemand wiens voornaamste activiteiten op het terrein van de politiek hebben gelegen; daardoor gaat een boek over een dergelijk persoon ook

[p. 5]

grotendeels over de politiek. Dat betekent uiteraard niet dat andere dan politieke elementen in zo'n levensverhaal geen plaats mogen krijgen. De biograaf is erop uit een compleet beeld van zijn of haat hoofdpersoon te schetsen; het gaat hem of haar om ‘heel de mens’. Maar doordat die hoofdpersoon zijn betekenis in de eerste plaats ontleent aan de politiek, zal die politiek centraal staan.

Daarnaast is er nog een tweede mogelijkheid: de beschreven persoon is weliswaar vooral op een ander gehied dan dat van de politiek op de voorgrond getreden, maar is ook politiek actief geweest. De politieke biogtafie richt zich dan in het bijzonder op het politieke deel van het leven van de hoofdpersoon. Een voorbeeld hiervan is het boek van William John King over de bekende literator uit de Republiek van Weimar Kurt Tucholsky: Kurt Tucholsky als politischer Publizist, uit 1983. Om geen enkel misverstand over de inhoud van zijn boek te laten bestaan, voegt King er nog een ondertitel aan toe: eine politische Biographie. Uiteraard levert dit een heel ander levensverhaal op dan een ‘normale’ biografie van Tucholsky, waarin zijn literair werk centraal zou staan. Voor Nederland valt te denken aan het proefschrift uit 1973 van Herman de Liagre Böhl: Herman Gorter: zijn politieke activiteiten van 1909 tot 1920 in de opkomende kommunistische beweging in Nederland. Overigens zou Herman Böhl dit boek in 1996 laten volgen door een ‘volledige’ Gorter-biografie: Met al mijn bloed heb ik voor U geleefd. Herman Gorter 1864-1927.

Politieke biografieën laten zich enetzijds afgrenzen van de biografieën van letterkundigen, en anderzijds van de politieke geschiedenis. Een van de kenmerken van biografieën van literatoren is het vraagstuk van de verhouding tussen leven en geschriften: vallen uit het literaire werk bepaalde conclusies over het leven van de schrijver te trekken en, omgekeerd, in hoeverre geeft het schrijversleven een dieper inzicht in bepaalde aspecten van roman, toneel of dichtwerk? Deze problematiek is vrijwel geheel afwezig in de politieke biografie. Weliswaat hebben sommige politici belangrijke geschriften nagelaten, maar deze zijn over het algemeen van staatkundige, staatstechtelijke of soms ook historische aard. Bestudering van deze geschriften met het oog op het ontsluiten van raadselen in het leven van de schrijver lijkt op voorhand niet vruchtbaar, terwijl ook omgekeerd het leven van deze politici zelden onverwachte inzichten met betrekking tot de inhoud van hun geschriften oplevert.

Voot alle duidelijkheid: het hier hoven gemaakte ondetscheid heeft alleen betrekking op een klein deel van de beroepsmatige activiteiten van politici. Zouden ook hun hoofdbezigheden, het dagelijkse politieke werk, in de vraagstelling worden betrokken, dan zou het onderscheid tussen politici en literatoren weer veel van zijn betekenis verliezen. Voor beide categorieën zou het dan namelijk gaan om de vethouding tussen leven en werk in het algemeen. Er is geen reden te veronderstellen dat die verhouding bij beide groepen principieel verschillend is. Op de problematiek van de verhouding tussen leven en werk in de biografie zal ik echter niet ingaan.

Persoonlijke verantwoordelijkheid

De politieke biografie kan op twee manieren een belangrijke bijdrage leveren aan de politieke geschiedenis. In de eerste plaats

[p. 6]

door het vaststellen van individuele verantwoordelijkheden, in de tweede plaats door wat ik de ‘vergrootglasfunctie’ van de politieke biografie wil noemen. Van beide vormen van dienstbaarheid zal ik een voorbeeld geven.

In maart van dit jaar verscheen van de hand van de historicus Peter Klein in het Historisch Nieuwsblad een bespreking van het tweede deel van de Drees-biografie van Hans Daalder. Dit tweede deel is geheel gewijd aan Drees en de Indonesische kwestie; Daalder heeft er de veelzeggende titel Vier jaar nachtmerrie aan meegegeven. Enigszins gechargeerd gezegd is de teneur van deze recensie dat dit een overbodig boek is. Peter Klein constateert dat Daalder niet veel nieuws heeft toegevoegd aan het bestaande beeld van het Nederlandse beleid inzake Indonesië tussen 1945 en 1950. Volgens dat beeld was het vraagstuk zo gecompliceerd dat Nederland en de Nederlandse politici er volstrekt niet tegen opgewassen waren. Er bestond in Nederland geen goede inschatting van de omvang en de betekenis van het Indonesische nationalisme, terwijl ook op het punt van de internationale verhoudingen, waarbij met name een juiste taxatie van de houding van de Verenigde Staten van cruciaal belang was, gebrek aan kennis en inzicht de boventoon voerde.

Onder deze omstandigheden moest ook Willem Drees zijn weg zien te vinden in het Indonesische moeras. Volgens Klein toont Daalder overtuigend aan dat Drees niet, zoals wel beweerd is, de kwade genius is geweest van het Nederlandse dekolonisatiebeleid. Maar Klein betwijfelt of daarmee nu werkelijk veel belangrijks is gezegd. ‘Drees was niet groter of kleiner dan de natie waaruit hij is voortgekomen.’ Klein lijkt überhaupt de vraag niet televant te vinden wie nu de grootste verantwoordelijkheid heeft gedragen voor het falende Nederlandse dekolonisatiebeleid, een beleid waarvan overigens wel meer dan honderd-duizend Indonesiërs en zesduizend Nederlandse militairen het slachtoffer geworden zijn. Klein spreekt van de ‘nationale hebbelijkheid’ van Nederlandse historici over de dekolonisatie te willen oordelen in termen van ‘goed’ en ‘fout’, ‘schuld’ en ‘onschuld’; ook Daalder zou daaraan in zijn streven Drees van schuld vrij te pleiten niet ontsnapt zijn. Volgens Klein is dit een overbodige bezigheid, want de werkelijkheid was simpelweg dat er in de gegeven historische context voor Nederland geen eer te behalen was.

Drees was niet groter of kleiner dan de natie waaruit hij voortkwam, en voor Nederland was er in de Indonesische kwestie geen eer te behalen - het lijken varianten op het gezegde dat elk boek zich in één zin laat samenvatten. Maar zouden we al die belangrijke boeken over de Indonesische dekolonisatie willen missen voor de uitspraak dat Nederland niet opgewassen was tegen zijn historische taak? Natuurlijk niet. We willen wel degelijk het gedetailleerde historische verhaal horen, waaruit ook blijkt wat de persoonlijke verantwoordelijkheid van ieder van de betrokken politici is geweest. Het vaststellen van de verantwoordelijkheid voor het gevoerde beleid inzake een bepaalde kwestie raakt het hart van de traditionele politieke geschiedenis. Als dit geen legitieme historische bezigheid meer zou zijn, konden we althans dit deel van de historische toko wel sluiten.

De verantwoordelijkheid van de verschillende politici voor de Indonesische dekolonisatie kan men vaststellen door die deko-

[p. 7]

lonisatie als zodanig te bestuderen - ik denk bijvoorbeeld aan Jan Banks proefschrift over de katholieken en de Indonesische revolutie. Maar dit kan ook langs biografische weg, door het leven van elk van de meest betrokken politici te beschrijven. Op deze wijze kan de politieke biografie belangrijke betekenis hebben voor de politieke geschiedenis.

Om nog een keer terug te komen op de Indonesische dekolonisatie: we beschikken al over de biografieën van enkele van de belangrijkste hoofdrolspelers, de Beel-biografie van Lambert Giebels en dus nu de Drees-biografie van Hans Daalder. Met smart wachten we al bijna vijftien jaar op het tweede, naoorlogse deel van de Romme-biografie van Jacques Bosmans. Maar pas als daarnaast ook nog zullen staan de biografieën van Willem Schermerhorn, van luitenant-gouverneur-generaal Van Mook en van de Indische Legercommandant generaal Spoor, die er onmiskenbaar een eigen politieke agenda op nagehouden heeft, zal het mogelijk zijn de balans van de verantwoordelijkheden voor het falende Nederlandse beleid op te maken.

Vergrootglas

De politieke biografie kan dus de politieke geschiedenis een belangrijke dienst bewijzen bij het vaststellen van de verantwoordelijkheden van individuele politici voor het gevoerde beleid. Er is nog een tweede manier waarop de politieke biografie dienstbaar kan zijn aan de politieke geschiedenis. Zoals gezegd gaat het hier om de ‘vergrootglasfunctie’ van de politieke biografie. Ik bedoel daarmee dat de biografie bepaalde historische verschijnselen, die in hun algemeenheid wel bekend zijn, zo treffend kan demonstreren, dat zij pas daardoor ten volle duidelijk worden, en ook, door de impact van het concrete geval, een groter publiek bereiken. Ik zal dit proberen te illustreren met een voorbeeld uit mijn eigen Colijn-biografie.

Ruim zeven jaar geleden verscheen het eetste deel van die biografie. De passage die de meeste aandacht trok, had betrekking op Colijns optreden als jonge officier bij de strafexpeditie van het Nederlandsch-Indische Leger tegen de radja van Lombok in 1894. Ik toonde aan dat Colijn persoonlijk verantwoordelijk was (daar hebben we die verantwoordelijkheid weer) voor het doen doden van vrouwen en kinderen die om genade smeekten. Ik zal niet ingaan op het geheel van reacties op deze onthullingen. Het gaat mij nu om één specifieke reactie, die vooral te beluisteren viel bij Leidse historici die zelf gespecialiseerd waren in de koloniale geschiedenis, en dan met name in de militaire kant daarvan. In hun eigen publicaties hadden deze historici de nadruk gelegd op de wrede methoden waarvan het Nederlandsch-Indische Leger zich bedienden bij de daadwerkelijke inbezitneming van de Buitengewesten (de eilanden buiten Java) in de periode 1890-1910. Vandaar dat in hun reacties te beluisteren viel dat zij niet begrepen waar nu al die opwinding rond Colijns wandaden vandaan kwam: Langeveld had toch niets nieuws beweerd ten opzichte van wat zij al in hun wetenschappelijke publicaties naar voren hadden gebracht?

Wat deze historici over het hoofd zagen, was de vergrootglasfunctie van de politieke biografie. Door niet een algemeen verhaal te schrijven over de militaire acties in de Buitengewesten in Indië rond 1900, maar door in de biografie van de man die nota

[p. 8]

bene later minister-president van Nederland zou worden, te laten zien wat deze militaire acties concreet inhielden, werden ze onder een vergrootglas gelegd en kon iedereen zien welke methoden werden toegepast. De biografie zorgde, anders gezegd, voor een presentatiekader dat direct werkte. Daardoor konden de onthullingen een veel groter publiek bereiken dan de wetenschappelijke publicaties van de Leidse historici, en kon er een openbare discussie over Colijns optreden op Lombok ontstaan.

De politieke biografie kan dus een belangrijke dienstverlenende rol voor de politieke geschiedenis vervullen, maar daarnaast belichaamt zij natuurlijk ook een waarde op zichzelf. In dit opzicht onderscheidt de politieke biografie zich niet van andere biografieën. Het gaat hierbij onder andere om de betekenis die de biografie heeft voor het levend houden van de herinnering aan bijzondere individuen uit het verleden. In een meer pregnante vorm wordt dit ook wel aangeduid als het weer tot leven wekken van de overledenen - voor biografieën van nog levende personen geldt dit uiteraard niet. De historicus A.Th. van Deursen heeft deze gedachte op een bijzondere wijze toegespitst door te stellen dat het bijbelse gebod tot naastenliefde zich ook tot de overledenen uitstrekt, en dat hierin een van de motieven voor geschiedbeoefening zou liggen. Ook voor de biograaf die Van Deursens orthodox-protestantse geloofsovertuiging niet deelt, ligt in de gedachte van de liefde tot de hoofdpersoon van zijn of haar biografie iets moois verborgen.