Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 70]

Schrijvershuizen
Het achterhuis van Anne Frank
Monica Soeting

Het achterhuis

Er bestaan drie versies van het dagboek van Anne Frank. De eerste versie is de originele, de tweede is een door Anne Frank zelf geredigeerde versie, door haar bedoeld om na de oorlog openbaar te maken, en het derde is een door haar vader en een redactie herziene versie, waarop de editie van Het Achterhuis uit 1947 gebaseerd is.

In 1986, zes jaar na de dood van Otto Frank, publiceerde het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie een kritische uitgave van alledrie de teksten. Tot die tijd bestonden er grof gezegd drie manieren om de dagboeken van Anne Frank te lezen. Het echtpaar Romein-Verschoor beschouwde Anne's geschriften als niet meer dan de ontroerende ontboezemingen van een jong, onschuldig meisje. Harry Mulisch bedacht speciaal voor dit dagboek de term ‘objet trouvé’, en er gingen ook stemmen op die aandacht vroegen voor de literaire waarde van het dagboek - Anne zelf had immers nadrukkelijk geschreven dat ze haar aantekeningen wilde publiceren. Toen de kritische uitgave verscheen, werd het mogelijk de teksten van Anne Frank vanuit meer verschillende gezichtspunten te bekijken. In De vele gezichten van Anne Frank, een essaybundel waarin al die punten de revue passeren, laat Berteke Waaldijk zien hoe Anne zich bij het schrijven liet inspireren door de Joop ter Heul-serie van Cissy van Marxveldt. Door de vorm van de serie - brieven die in een dagboek overgaan - over te nemen, creëerde ze een lezeres en werd ze zelf een schrijfster. De redactie uit de jaren

[p. 71]

veertig - allemaal mannen - ontging niet alleen dit aspect van de dagboeken, maar schrapte bovendien flink wat passages over de positie van vrouwen en over de vrouwelijke seksualiteit. In ‘Anne Frank lezen als een vrouw’ pleit Waaldijk ervoor het dagboek vanuit twee perspectieven te lezen: als het verhaal over onderduiken en het verhaal van een meisje dat zich tot schrijfster ontwikkelt.

Heilige

Ook de twee biografieën van Anne Frank uit 1998 krijgen aandacht. In een diepgravende recensie schrijft Hans Goedkoop dat de twee biografen, de Oostenrijkse Melissa Müller en de Britse Carol Ann Lee, er niet in slagen afstand te nemen van het Anne Frank als symbool van onschuld. Hoewel Lee meer oog heeft voor de dagelijkse werkelijkheid waarin het dagboek ontstond dan Müller, verbinden beide schrijfsters aan hun boeken een hoger doel dan het beschrijven van Anne's korte leven en de levens van haar familieleden. Beiden proberen via een slachtoffer de motieven van hun verraders en moordenaars te begrijpen - een nobele ambitie, maar een denkfout, schrijft Goedkoop. Wie het antisemitisme, de pogroms en de nazi-terreur onderzoeken wil, moet bij de antisemieten, de vervolgers en de beulen zijn, niet bij de slachtoffers. Die vervolgers komen bovendien in het dagboek van Anne Frank niet voor. Dat heeft een reden: de familie Frank zat nou juist in het achterhuis aan de Amsterdamse Prinsengracht ondergedoken om aan hun vervolgers te ontkomen. De biografen willen vooral vertellen over de jodenvervolging, die in het dagboek niet kan voorkomen. Die paradox heeft een doel. Ze stelt ons in staat ons met de vervolgden solidair te verklaren en niet verder in te gaan op de motieven van de daders. Zo hoeven we ons geen zorgen te maken over eigenschappen die we mogelijk met de daders delen. Scherper dan Goedkoop kun je die paradox bijna niet verwoorden: ‘Wie medeleven met het slachtoffer verwart met het inzicht in de dader kan zich de ontdekking besparen dat hij alle eigenschappen in bezit heeft die de daad vereist en dat de wereld er ook alle denkbare benodigdheden bij kan leveren [...]. Hij verklaart zich tegen het kwade en is zelf meteen een beetje goed.’

Goedkoop is niet de enige die wijst op de witwasfunctie die het dagboek van Anne Frank aangemeten is. Ian Buruma schrijft over de quasi-religieuze, christelijke doelstellingen van de Anne Frank Stichting. Een van de meest geciteerde zinnen uit het dagboek, zegt hij, verwijst naar Anne's hoop op de toekomst, die ze nog steeds heeft, ‘ondanks alles, omdat ik nog steeds aan de innerlijke goedheid van de mensen geloof’. Die zin, prominent gekopieerd op een van de wanden in het Anne Frank Huis, heeft haar de status van martelaar gegeven: Anne Frank, het onschuldige meisje, is voor onze zonden gestorven en draagt daarmee voor eeuwig het ideaal van het goede van de mensheid uit. Jenny Diski noemt haar niet voor niets ‘de enige joodse heilige’.

Bundeltje tegenspraak

De discussie over de interpretaties en de waarde van de dagboeken van Anne Frank gaat aan de meeste bezoekers van het Anne Frank Huis voorbij. Het huis is iets dat je als toerist gezien moet hebben, net als de Nachtwacht en het Van Goghmuseum. Op

[p. 72]

Anne Frank in mei 1942

een druilerige juniochtend staat er om half elf's morgens al een rij die zich om de hoek van de Prinsengracht slingert. Twee jonge Amerikanen bespreken de voordelen van de fiets boven de auto - in Amsterdam zijn er meer fietsen dan auto's, weet een van hen te vertellen - en de geneugten van de waterfiets. Verderop wordt in het Duits hevig gediscussieerd over de prijs die een straatverkoper tegenover het huis voor zijn armbanden vraagt.

Binnen worden de bezoekers via een reconstructie van het magazijn en de kantoren van het bedrijf van Otto Frank naar het in 1999 geconserveerde achterhuis geleid. Op weg naar de kamers van de gezinnen Frank en Van Pels en van de tandarts Fritz Pfeffer krijgen de bezoekers korte filmpjes over de dagelijkse gang van zaken in het kantoor en het achterhuis te zien. In de verschillende kamers staan vitrines met foto's en documenten en op de muren zijn citaten uit het dagboek geschilderd. Het achterhuis zelf bestaat uit kleine, bedompte kamers met wat meubels erin. In vergelijking met de documentatieruimte die zes jaar geleden aan het huis werden gebouwd, vallen ze bijna in het niet.

In het restaurant, dat tegelijkertijd met de documentatieruimte en de boekwinkel gebouwd werd, wordt de eerbiedige stilte die de bezoekers in het voor- en achterhuis in acht nemen, opgeheven. Hier is de sfeer niet anders dan op straat. Twee bejaarde Amerikanen willen weten welke ‘soda's’ verkrijgbaar zijn en een Franse heer vraagt aan een dame of ze slagroom op de appeltaart blieft. Voor de toiletten ontstaat een rij die in lengte niet onderdoet voor de colonne voor het huis.

Hoe moet je al die dagelijkse, futiele bezigheden interpreteren in een huis waarin alles met terugwerkende kracht een symbolische waarde gekregen heeft?

Als schrijfster wilde Anne Frank allerlei aspecten van het menselijke leven tot uitdrukking brengen; in haar dagboek speelt ze met de menselijke fenomenen die haar op dat moment ter beschikking staan. Ze gebruikte Peter van Pels, zoals Diski het omschrijft, ‘om op te oefenen’ voor het creëren van een romance. Werkelijkheid en creatie gaan in Anne's dagboek hand in hand.

In augustus 1944 won de werkelijkheid het van de creatie, terwijl die werkelijkheid, de jodenvervolging, zelf op de creatie van een verzonnen beeld van ‘de jood’ als vijand berustte. Tegenwoordig gebruiken we de creatie om de werkelijkheid aan de kaak te stellen en tegelijkertijd ver van ons bed te houden. Het ‘bundeltje tegenspraak’, zoals Anne Frank zichzelf op 1 augustus 1944 noemde, is uitgegroeid tot een berg van paradoxen, die ook zestig jaar na het einde van de oorlog niet opgelost kunnen zijn.

[p. 73]

Anne Frank Huis

Prinsengracht 267

1016 GV Amsterdam

tel. 020 - 556 71 00

Openingstijden:

1 april tot 1 september: 09.00 uur - 21.00 uur

1 september tot 1 april: 09.00 uur - 19.00 uur

Literatuur

De dagboeken van Anne Frank (Den Haag, Staatsuitgeverij 1986; Amsterdam, Bert Bakker 1986)

Carol Ann Lee, Anne Frank 1929-1945 (Amsterdam, Balans 1998)

Melissa Müller, Anne Frank. De biografie (Amsterdam, Bert Bakker 1998)

Gerrold van der Stroom (samensteller), De vele gezichten van Anne Frank. Visies op een fenomeen (Amsterdam/Antwerpen, De Prom 2003)