Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 65]

De biograaf is God niet
Hans Werkman over J.K. van Eerbeek
Koen Hilberdink

Dat Menno ter Braak enkele vriendelijke woorden wijdde aan J.K. van Eerbeek (1898-1937), heeft er niet toe geleid dat deze christelijke letterkundige een plaats in de seculiere canon heeft veroverd. Op de biografie van deze vergeten schrijver promoveerde Hans Werkman vorig jaar, nadat hij voor zijn boek over Willem de Mérode al eerder uit de vijver van twintigste-eeuwse Jong-Protestanten had gevist. Is hij van werkwijze veranderd?

In 1983 publiceerde Hans Werkman een biografie van Willem de Mérode, de belangrijkste protestantse dichter uit de eerste helft van de vorige eeuw. Met De wereld van Willem de Mérode liep hij mee in de rij biografen die het genre begin jaren tachtig in Nederland nieuw leven inblies. Wam de Moor was hem een jaar eerder voorgegaan met zijn J. van Oudshoorn 1876-1933, dat als proefschrift in Nijmegen werd verdedigd. Anderen volgden snel en toen Werkman in 1986 voor zijn boek de Henriëtte de Beaufortprijs van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde kreeg, meldde de jury dat zij had kunnen kiezen uit een ongekend ruim aanbod Nederlandse biografieën. Zij koos voor Werkman omdat hij een goed evenwicht tussen betrokkenheid en objectiviteit had weten te bewaren.

Zelf noemde Werkman onlangs in een interview zijn eersteling ‘op sommige punten toch wat oppervlakkig’. Hij had meer boven de stof moeten staan ‘om een algemene visie op De Mérode te ontwikkelen’. Vergeleken met recent verschenen biografieën is Werkmans boek qua omvang en opzet inderdaad bescheiden. ‘Dit boek is een biografie en gaat dus vooral over het léven’, stelt Werkman nuchter in zijn inleiding en hij voegt vervolgens de daad bij het woord. In 237 pagina's vertelt hij het levensverhaal van de dichter-onderwijzer uit Uithuizermeeden, die ‘wegens zedenmisdrijf met jongens’ in 1924 werd gearresteerd.

Een veilige haven

Voor zijn tweede grote biografie viste Werkman weer uit dezelfde vijver van twintigste-eeuwse Jong-Protestanten. In

[p. 66]

De haven uitgraven. De wereld van J.K. van Eerbeek, schrijver (Meindert Boss 1898-1937) beschrijft hij het leven van een romancier die in 1927 debuteerde in het protestants-christelijke literaire tijdschrift Opwaartsche Wegen. Van Eerbeek, pseudoniem van Meindert Boss, genoot korte tijd bekendheid buiten eigen kring doordat Menno Ter Braak enkele vriendelijke woorden schreef over zijn roman Gesloten grenzen (1935). ‘Ter Braak had in 1931 Afscheid van domineesland geschreven en vond het waardeloos christen te zijn’, schrijft Werkman een beetje onbeholpen. Het was des te opvallender dat Ter Braak Van Eerbeek indeelde bij de ‘de werkelijk belangrijke schrijvers’. Tot een vaste plaats in de seculiere canon heeft Ter Braaks oordeel echter niet geleid. Van Eerbeek bleef een auteur voor lezers uit reformatorische hoek.

Van Eerbeek kon niet leven van de schrijverij. Hij werkte als gevangenisonderwijzer in Zwolle, en Werkman toont ons een blik in het Zwolse Huis van Bewaring aan het begin van de twintigste eeuw. Dat levert een mooi tijdsbeeld op. Het bajesmilieu stond veraf van Van Eerbeek. Hij was de zoon van een gereformeerde bakker in Zwolle, en had zich via de kweekschool weten los te weken van zijn sociale milieu. Meer moeite had hij met het vinden van een eigen weg op het gebied van geloofszaken. Hij wilde onafhankelijk zijn in zijn opvatting over het geloof en het leven, maar het calvinisme kon hij niet loslaten. Kerk en religie waren voor hem een veilige haven, al wilde hij die wel zelf uitgraven.

Het geloof werd een van de pijlers van zijn schrijverschap, waarvoor hij in 1928 definitief koos. ‘Hij wilde op aarde leven om de hemel te ervaren, zich aan God overgeven in het aanraken van de pen op zijn tafel’, schrijft Werkman plechtig. Concreet betekende dit dat Van Eerbeek als schrijver dienstig wilde zijn aan het orthodox-christelijke volksdeel door in verhaalvorm de sterke en zwakke kanten van zijn geloofsgenoten door te lichten. Daarbij kon hij putten uit eigen tobberijen. Hij schipperde tussen individu en gemeenschap, wereld en ascese en het zijn deze thema's die de bouwstenen van zijn romans waren.

De biografie wordt ook aangegrepen om een schets te geven van de wereld van auteurs uit protestants-christelijke hoek, bij wie Van Eerbeek aansluiting probeerde te zoeken. Dit is een verdienste van Werkmans boek. Gerrit Achterberg, Piet Risseeuw, Gerrit Kamhuis, C. Rijnsdorp, Bert Bakker en anderen passeren de revue. Hoewel Van Eerbeek slechts een bescheiden rol in deze kring speelde, krijgt de lezer een mooi portret van deze jonge schrijvers, die elkaar soms vredig ‘wandelvriend’ noemden, maar ook ruzieden over theologische kwesties.

Het gekissebis over religieuze zaken zorgde voor wat leven in de brouwerij. Dat deed ook de later roemruchte uitgever Bert Bakker, met wie Van Eerbeek een verzamelbundel Protestantsch-Christelijke kunst samenstelde. Over Bakker schrijft Werkman dat hij ‘van bed naar bed dwarrelde’, iets wat over Van Eerbeek niet gezegd kon worden. Van Eerbeek werd aan het einde van de Eerste Wereldoorlog getroffen door tuberculose en bleef zijn leven lang longpatiënt. Gecombineerd met een protestantse levenshouding zorgde dit voor terugtrekkende bewegingen op het gebied van de liefde. Ook in zijn werk, met uitzondering van zijn postuum verschenen roman Asuncion, speelt ‘broeierige seksualiteit’ geen rol, ‘omdat het protestants-christelijke lite-

[p. 67]

raire circuit van de jaren twintig en dertig dit onderwerp vermeed’, aldus Werkman. Hij was er de man niet naar om dit taboe te doorbreken, diagnosticeert de biograaf. Van Eerbeek stierf in 1937 moederziel alleen aan de gevolgen van zijn longziekte.

Meindert Boss, 1936

Zuiverheid

Werkman licht in de inleiding zijn biografische methode toe: ‘Een boek is in de auteur gegroeid, door hem heen gegaan en uit hem geboren. Dat het sporen van het leven en denken van de auteur vertoont is evident. Zijn biograaf kent dit leven en zal dus kunnen ontdekken op welke plekken in het geschreven werk levensfeiten een rol spelen.’ Hij benadrukt dat bij deze aanpak een ‘biografische slag om de arm’ geboden is, maar wie halverwege het boek is aanbeland, moet vaststellen dat Werkman in zijn aanpak is doorgeschoten. Hij trekt uit het werk conclusies over het leven en andersom, en ‘checkt’ die waar mogelijk in de dagboeken en brieven van Van Eerbeek. Die behoort volgens zijn biograaf ‘tot het soort schrijvers dat de literaire werkelijkheid direct ontleende aan de gebeurde werkelijkheid’, maar dat is nog geen rechtvaardiging voor een biografie die vooral een queeste naar het leven in het werk is. Als Werkman in zijn inleiding stelt dat de dagboeken ‘van een hoog betrouwbaarheidsniveau’ zijn omdat Van Eerbeek ze niemand liet lezen en er niet aan dacht ze te publiceren, is dit een goedgelovigheid die niet bij een biograaf past. Ook in dagboeken en brieven werken schrijvers aan hun mythe en het is de taak van de biograaf deze vormen van zelfrepresentatie te problematiseren. Werkman doet dit te weinig.

De spanning tussen zuiverheid en onzuiverheid zou wel eens de sleutel tot Van Eerbeeks mythe kunnen zijn. Ook van Eerbeek was wel eens een ‘slecht’ mens, maar daarover lijkt Werkman het niet te willen hebben. Zo is er bijvoorbeeld sprake van plagiaat in zijn Strooschippers, waarmee Van Eerbeek wel erg gemakkelijk weg komt. Zo schrijft: Werkman: ‘Van Eerbeek moet de draagwijdte van zijn te slaafse bronverwerking niet hebben beseft. Een van de thema's van zijn leven en werk is immers het streven naar volstrekte eerlijkheid en oprechtheid, ook als dat ten koste gaat van jezelf.’ Het is de vraag of Van Eerbeek zo zuiver was. Hij beweerde bijvoorbeeld om niet voor het geld te schrijven, maar dat staat in schril contrast met de ophef die hij maakte toen zijn uitgever hem te weinig betaalde voor zijn Strooschippers.

[p. 68]

Ook de lange boekbesprekingen van Werkman ontnemen het zicht op de persoonlijkheid van Van Eerbeek. Hoofdstuk 31 is bijvoorheeld geheel gewijd aan de postuum verschenen roman Asuncion. Paragrafen over de personages, ondertitel, opbouw, thema en receptie volgen elkaar op. Het hoofdstuk wotdt voorafgegaan door een relaas over een verblijf in Nice, waarvan Asuncion grotendeels een weergave is. Maar dit stukje levensgeschiedenis is de lezer al lang weer vergeten als hij zich worstelt door een ouderwetse vorm van romananalyse.

In zijn De Mérode-biografie hanteert Werkman de recht-toe-recht-aan-methode echter niet. ‘Ik mocht niet de fout maken zijn leven uit zijn gedichten te reconstrueren, maar anderzijds mocht ik de gedichten niet buiten de biografie laten, want de mens is een eenheid’, schrijft hij in de inleiding. Werkman citeert zo nu en dan een strofe of een heel gedicht omdat het bijvoorbeeld een bundel kenmerkt of omdat een gedicht bij een groter publiek bekend zou worden. Een enkele keer illustreren gedichten stemmingen. Zo worden werk en leven in zijn De Mérode-biografie op een natuurlijke wijze met elkaar in verband gebracht en komen beide, ondanks de bezwaren die er ook tegen dit boek zijn, beter tot hun recht.

Identificatie

Werkman is de man van christelijk literair Nederland. Hij kan bogen op een lange staat van dienst als criticus van het Nederlands Dagblad. ‘Ik wil in mijn recensies niet met een christelijke knuppel zwaaien, maar wel erkennen dat Jezus Heer is’, verklaarde hij vorig jaar op het Letterfestival in Doorn toen hij werd gelauwerd vanwege zijn betekenis voor de christelijke literatuur. Als criticus bespteekt hij ook werk van auteurs buiten de eigen kring, als biograaf blijft hij dichtet bij huis. ‘Ik heb kennelijk iets met de Jong-Protestanten uit de vorige eeuw, vanuit mijn eigen plek in de wereld, maar ook vanuit historische belangstelling. Het Interbellum vind ik een heel interessante tijd’, vertelde Werkman een journalist van het Reformatorisch Dagblad. Op de vraag naar het doel van het schrijven van zijn Van Eerbeek-biografie, antwoordde hij niet alleen de doden tot leven te willen wekken, maar ook de kerkgeschiedenis van de Jong-Protestanten vanuit een literair perspectief te willen beschrijven. Daarnaast wil hij ‘die mensen begrijpen, ook in confrontatie met mezelf - een identificatieproces heeft altijd plaats’.

Maar er was nog een andere agenda. ‘Deze biografie wil aantonen hoe onrechtvaardig het was, ook in het licht van de karakteristieken van Ter Braak en Rijnsdorp, dat Van Eerbeek na de Tweede Wereldoorlog werd bijgeschreven in het vergeetboek. Ik heb zijn naam daarin willen doorstrepen’, schrijft hij in de inleiding. Hier lijkt sprake te zijn van wat Colijn-biograaf Herman Langeveld ‘verzuilde geschiedschrijving’ noemt. Je richt je als historicus of biograaf op sterk bewonderende manier op een personage uit je eigen zuil, met wie je een ‘apologetische betrokkenheid’ hebt. Deze geschiedschrijving heeft in het geval van Colijn gezorgd voor een onjuiste beeldvorming, die door de ‘buitenstaander’ Langeveld is hersteld. Ook in het geval van Van Eerbeek zou een buitenstaander, bijvoorbeeld in verband met de identificatie een afvallige christen, de nodige herstelwerkzaamheden kunnen verrichten.

[p. 69]

Een voorschot

Werkman promoveerde op zijn biografie bij prof. dr. G.J. Schutte, bijzonder hoogleraar in de geschiedenis van protestantisme aan de Vrije Universiteit. Het boek werd vervolgens lovend door Gert de Wege in het Nederlands Dagblad en C. Bregman in Reformatorisch Dagblad besproken. De laatste stelt nog nooit een spannend proefschrift te hebben gelezen, ‘maar dit is er een’. Plezierig zo'n boek zonder te veel theorievorming, is de centrale stelling in zijn betoog. Hij besluit met een oproep: ‘Men zou geheel in stijl blijven als Hans Werkman voor deze biografie de Rijnsdorpprijs ontvangt.’ In de Volkskrant besprak vu-medewerker Gert J. Peelen deze biografie: ‘een monumentaal eerbetoon aan een vergeten schrijver, dat niet alleen een verhelderend licht werpt op de persoon van Van Eerbeek, maar ook op de thema's en motieven van een levensbeschouwelijk geïnspireerde letterkundige.’ Hij voegde het vervolgens toe aan het Volkskrant-lijstje van de beste boeken van 2004. Alleen Sjoerd van Faassen was in nrc Handelsblad kritischer, maar die behoort dan ook niet tot de kring van Werkman. In een kleine bespreking stelt hij dat de biografie bij vlagen boeiend is, maar ook ‘onnodig langdradig’ in het navertellen van Van Eerbeeks werk.

Van Faassen heeft gelijk als hij zegt dat Werkmans biografie op degelijk onderzoek steunt. De biograaf heeft veel uitgezocht, maar de verwerking van zijn materiaal is eenzijdig. Storend is bovendien dat Werkman zelf een voorschot neemt op zijn critici. In de inleiding stelt hij dat het laatste hoofdstuk over de wereld van Van Eerbeek ‘gebrekkig en onaf’ is, maar praat zijn falen goed met de meest curieuze uitspraak die ik ooit in een proeve van wetenschappelijke bekwaamheid heb gelezen: ‘Ik ben God niet.’

Hans Werkman, De haven uitgraven. Leven en werk van de schrijver J.K. van Eerbeek (1898-1937) (Hilversum, Verloren 2004)

Literatuur

‘Hans Werkman gelauwerd op Letterfestival’. In: Nederlands Dagblad, 13 maart 2004

Rien van den Berg, ‘De hele boel in de bakkers-oven’. In: Nederlands Dagblad, 2 december 2004

C. Bregman, ‘Van Eerbeek-biografie toont spanningen in schrijverziel’. In: Reformatorisch Dagblad, 1 december 2004

Enny de Bruijn, ‘“Ik ben nieuwsgierig naar mensen.” Hans Werkman wil het leven van De Mérode en Van Eerbeek verlengen’. In: Reformatorisch Dagblad, 20 april 2004

Sjoerd van Faassen, ‘Een moderne protestant’. In: nrc Handelsblad, 27 mei 2005

Herman Langeveld, Dit leven van krachtig handelen. Hendrikus Colijn 1869-1944 (Amsterdam, Balans 1998)

Gert J. Peelen, ‘Eerbetoon aan vergeten schrijver; monumentale biografie van J.K. van Eerbeek’. In: de Volkskrant, 23 december 2004