Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 60]

Een negentiende-eeuwse kunstpaus
Jos Perry's biografie van jhr. Victor de Stuers
Herman Langeveld

Jos Perry is een biograaf van Limburgers. Nadat hij een goed ontvangen biografie van de in Gulpen geboren en getogen Wilhelmus Hubertus Vliegen heeft gepubliceerd, beschrijft hij nu het leven van de Maastrichtenaar jhr. Victor Eugène Louis de Stuers (1843-1916). Ondanks het enorme verschil in afkomst, portretteert Jos Perry Victor de Stuers met net zoveel empathie als waarmee hij het leven van Wilhelmus Vliegen reconstrueerde.

Twee Limburgers van wie Jos Perry het leven beschreven heeft: Wilhelmus Vliegen, de zoon van een schrijnwerker, die al op zijn elfde de lagere school moest verlaten en rond zijn twintigste met het socialisme in aanraking kwam; hij zou uitgroeien tot een van de belangrijkste voormannen van de Nederlandse sociaal-democratie. Daartegenover het zondagskind Victor de Stuers, zoon van een katholieke officier die het in Nederlands-Indië tot Legercommandant had gebracht, en die zich na zijn pensionering in Maastricht had gevestigd.

Het militaire milieu waaruit De Stuers afkomstig was - behalve zijn vader waren ook twee van zijn ooms officier -, betekende geenszins dat er in de opvoeding van Victor geen plaats ingeruimd was voor cultuur: tekenen werd even vanzelfsprekend gevonden als lezen en schrijven, en de vader nam zelf het tekenonderricht van zijn kinderen ter hand. Bij Victor zou dat leiden tot een levenslange affiniteit met beeldende kunst. Zijn jeugd in Maastricht was ook nog in een ander opzicht van blijvende betekenis. De stad was zo vol overblijfselen uit voorafgaande eeuwen, dat deze wel een onuitwisbare indruk moesten maken op een jongen die daarvoor gevoelig was. De blijvende occupatie van de volwassen De Stuers met monumenten en andere materiële overblijfselen uit vroegere tijden kan niet los gezien worden van het Maastricht van de jaren 1850.

Na de voltooiing van zijn gymnasiale opleiding ging Victor aan de Leidse Universiteit rechten studeren. De sfeer in Leiden werd bepaald door de Thorbeckiaanse liberalen, en Victor lijkt zich hier als katholiek zeer wel thuis gevoeld te hebben, wat geen ver-

[p. 61]

wondering wekt tegen de achtergrond van het nauwe bondgenootschap tussen katholieken en liberalen in deze tijd. Na zijn promotie op een staatsrechtelijke dissertatie, waarin duidelijk zijn liberale denkbeelden tot uiting kwamen, vestigde De Stuers zich als advocaat in Den Haag. In zijn Leidse tijd was hij blijven tekenen, maar had hij zich ook voor het eerst in het publieke debat gemengd. Hij deed dit met een artikel waarin hij zich heftig keerde tegen het ‘vandalisme’ waaraan men zich volgens hem schuldig maakte bij de sloop van oude monumenten. Steeds duidelijker werd dat zijn hart uitging naar de zorg voor de overblijfselen van het verleden, veel meer dan naar de juridische praktijk.

Holland op zijn smalst

In 1873 publiceerde De Stuers in het liberale maandblad De Gids het artikel waarmee hij nationale bekendheid zou verwerven. ‘Holland op zijn smalst’ noemde hij het, en met deze titel wilde hij aangeven dat de verwaarlozing van de monumenten van Nederlands grootse verleden een aanfluiting voor een beschaafde natie vormde. Overtuigend bestrijdt Perry de mythe, waaraan De Stuers overigens in belangrijke mate zelfheeft bijgedragen, dat ‘Holland op zijn smalst’ voor een plotselinge omwenteling zou hebben gezorgd: het begin van een nieuw tijdperk, waarin voortaan wèl met zorg omgegaan werd met de waardevolle overblijfselen uit het verleden. De Stuers ‘sprong op een rijdende trein’, waarmee Perry wil aangeven dat er al een debat liep over de wijze waarop monumenten beschermd zouden moeten worden. Maar, zegt de schrijver, De Stuers sprong niet op een willekeurig rijtuig, hij sprong op de lo-

Victor de Stuers wordt vanwege zijn houding ten opzichte van de koloniale politiek gehoond. Spotprent van Albert Hahn.

[p. 62]

comotief: ‘“Waarom zo traag?”, blafte hij tegen de machinist. Hij trok zijn jas uit, stroopte zijn mouwen op, pakte de schep, smeet kolen op het vuur. En het duurde niet lang of hij was de man die de route bepaalde.’

Met deze misschien wat ver uitgesponnen metafoor bedoelt Perry dat De Stuers al zeer spoedig na de publicatie van zijn geruchtmakende artikel de positie ging bekleden van waaruit hij het beleid inzake de monumentenzorg gedurende een periode van ruim vijfentwintig jaar zou kunnen sturen. In 1874 riep de regering een College van Rijksadviseurs voor de Monumenten van Geschiedenis en Kunst in het leven, waarvan De Stuers lid en bezoldigd secretaris werd. In dit college ontmoette hij de uit Roermond afkomstige bouwmeester Pierre J.H. Cuypers. Dat betekende het begin van een levenslange vriendschap, zij het dat zich van tijd tot tijd duidelijke tegenstellingen zouden manifesteren. Het jaar daarop, in 1875, volgde De Stuers' benoeming tot hoofd van de nieuwe, van Onderwijs afgesplitste afdeling Kunsten en Wetenschappen van het ministerie van Binnenlandse Zaken.

Kunstpaus

De kwarteeuw dat De Stuers leiding gegeven heeft aan deze afdeling, vormt het hoofdbestanddeel van deze biografie. In een drietal thematische hoofdstukken behandelt Perry achtereenvolgens De Stuers' sturende bemoeienis met de monumentenzorg; de invloed die hij uitgeoefend heeft op het beleid inzake de totstandkoming van monumentale nieuwbouw voor het Rijk, waarbij hij bijzondere aandacht besteedt aan de bouw van het Haagse ministerie van Justitie, van het Rijksmuseum en van het Amsterdamse Centraal Station en ten slotte De Stuers' richtinggevende activiteiten ten aanzien van de Nederlandse musea en het archiefwezen. Perry's centrale stelling in deze hoofdstukken is dat de beschuldiging van De Stuers' tegenstanders uit de negentiende eeuw onjuist is, namelijk dat hij zowel bij het restaureren als bij nieuwbouw eenzijdig een bepaalde, ‘katholieke’ stijl zou hebben bevorderd, een beschuldiging die tot op de dag van vandaag in kunsthistorische publicaties wordt herhaald. Ze vond haar basis in het feit dat de opdrachten tot monumentale nieuwbouw voor de overheid vrijwel alle terechtkwamen bij de reeds genoemde architect Cuypers en diens leerlingen.

Vooral rond de bouw van het Rijksmuseum liepen de gemoederen hoog op. Volgens de critici zou er sprake zijn van een ultramontaanse samenzwering, waarvan behalve De Stuers en Cuypers ook de bekende katholieke emancipator J.A. Alberdingk Thijm, zwager van Cuypers en hoogleraar aan de Amsterdamse Rijksacademie van Beeldende Kunsten, deel uitmaakte. Inderdaad stond De Stuers ook met Thijm in nauwe verbinding. Reeds in 1875 had De Stuers hem geschreven dat hij niet bang was voor mislukking als hoofd van de afdeling Kunsten en Wetenschappen, tenminste ‘als U en allen die onze musea, onze monumenten, onze kunst en ons fatsoen als natie lief hebben, warme belangstelling in die zaak blijven toonen’. Het gecursiveerde gedeelte uit dit citaat heeft Perry als toepasselijke titel van zijn boek gekozen. Zoals gezegd bestrijdt hij met kracht van argumenten dat er sprake was van een rooms complot: De Stuers was geen ultramontaan, maar eerder een liberale katholiek.

[p. 63]

Hij koos Cuypers, niet omdat deze katholiek was en niet om zo een bepaalde, ‘katholieke’ stijl te bevorderen, maar omdat hij hem de beste architect vond. De stijl van Cuypers en zijn leerlingen kan veel beter als ‘oud-Hollands’ dan als ‘katholiek’ worden omschreven.

Kamerlid en echtgenoot

Perry heeft een mooi boek het licht doen zien. Hij schrijft bijzonder goed, en het boek is zeer fraai uitgegeven, met veel functionele illustraties. De tekeningen die De Stuers zelf heeft gemaakt, vormen een hoogtepunt. Is het ook een volledige biografie, voorzover een biografie überhaupt volledig kan zijn?

Om twee redenen moet die vraag ontkennend worden beantwoord. In 1901 werd De Stuers voor het kiesdistrict Weert in de Tweede Kamer gekozen. Hij nam toen ontslag als ambtenaar; tot aan zijn dood in 1916 zou hij Weert in de Kamer blijven vertegenwoordigen. Aan deze uiterst belangrijke levensfase wijdt Perry slechts een enkel slothoofdstuk. Die levensfase is zo belangrijk, omdat de Stuers allesbehalve een onopvallend Kamerlid was. Van de discipline in de katholieke Kamerclub trok hij zich weinig aan; hij maakte zijn eigen afwegingen. Speciaal was dat het geval ten aanzien van het koloniale beleid. Als enige Kamerlid van de drie christelijke partijen stelde hij het optreden van het Nederlands-Indische leger bij de ‘pacificatie’ van Atjeh, waarbij op grote schaal ook vrouwen en kinderen werden gedood, aan de kaak. Terecht verklaart Perry De Stuers' uitspraak over Nederlands fatsoen als natie ook op dit terrein van toepassing, maar voor het overige besteedt hij niet meer dan twee alinea's aan dit geruchtmakende politieke optreden van De Stuers.

De reden voor deze selectiviteit hoeft niet ver te worden gezocht: over De Stuers' activiteiten als Kamerlid bestaat al een boek, waarin ook ruime aandacht geschonken wordt aan zijn protest tegen de wreedheden bij de ‘pacificatie’ van Atjeh. Het gaat hier om J.A.C. Tillema's Victor de Stuers. Ideeën van een individualist, dat in 1982 verscheen. Perry noemt dit boek in zijn Inleiding wel, maar zegt niet met zoveel woorden dat hij daarom de levensfase na 1901 zeer kort zal behandelen, al doet hij dat dus wel. Het is de vraag of dit een verstandige afweging is geweest; wat was er op tegen om ook deze jaren een volwaardige behandeling te geven, waardoor er een complete biografie had kunnen ontstaan? In plaats daarvan concentreert Perry zich, in zijn eigen woorden, op ‘de voorkeuren en veronderstellingen, de intenties en het wereldbeeld achter een kwart eeuw kunstbeleid’, dat wil dus zeggen: op de periode 1875-1901.

Nog in een ander opzicht is dit geen complete biografie, al valt de schrijver op dit punt waarschijnlijk minder te verwijten. Over het persoonlijke leven van de volwassen De Stuers komen we bijzonder weinig te weten. Pas in het laatste hoofdstuk behandelt Perry De Stuers' huwelijk en de geboorte van diens dochtertje. Nu is dat begrijpelijk, want toen De Stuers in 1893 trouwde, was hij al bijna vijftig: ‘Jarenlang had hij een vrijgezellenbestaan geleid. “Juffrouw Kaatje” deed het huishouden en zorgde voor een hele menagerie van katten, kanaries en kaketoes.’ De vrouw van zijn keuze was de tien jaar jongere Aurélie Caroline gravin van Limburg Stirum, afkomstig uit de protestantse hoge adel. Perry

[p. 64]

schrijft dan: ‘Victor en Aurélie (“Ila”) hadden elkaar al vele jaren eerder leren kennen.’ Daar wil je als lezer van een biografie wel meer over horen. Wanneer dan? Onder welke omstandigheden? Waar precies? Maar dat vernemen we niet; het enige wat de schrijver hier nog aan toevoegt is dat een huwelijk toen afgestuit was op het felle verzet van Aurélies ouders, die niet alleen bezwaar hadden tegen Victors godsdienstige overtuiging, maar ook tegen zijn afkomst uit jonge, lage adel, die hem unebenbürtig maakte.

Is Perry hier bewust niet verder op ingegaan, of was dit eenvoudigweg onmogelijk door het gebrek aan bronnen? Hoewel hij dit niet duidelijk zegt, moet toch aangenomen worden dat het laatste het geval is. In de Inleiding valt namelijk te lezen dat het familiearchief nog niet geraadpleegd kon worden. Blijkbaar is dat er dus wel, maar is het nog gesloten voor wetenschappelijk onderzoek. Ondanks deze beperkingen heeft Perry een interessant en alleszins lezenswaardig boek geschreven over een bij uitstek boeiende figuur.

Jos Perry, Ons fatsoen als natie. Victor de Stuers 1843-1916 (Amsterdam, sun 2004)