Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 36]

Ik wil deze ouders niet
Ervaringen van kinderen van ‘foute ouders’
Monica Soeting

Getuigenissen van ‘foute Nederlanders’ over hun motieven en beweegredenen met de Duitsers te heulen, bestaan er nauwelijks. Verhalen van hun kinderen bestaan er des te meer. Aan de hand van hun belevenissen krijgen we niet alleen inzicht in de motieven van de daders, maar ook in de manier waarop in Nederland na de oorlog met nsb'ers omgingen en met welke problemen hun kinderen nog steeds leven.

‘Oorlogsslachtoffers’, noemde Martin van Amerongen ze tien jaar geleden onomwonden in een artikel in De Groene: kinderen van ‘foute ouders’. Hij vond dat ze in sommige gevallen meer geleden hadden dan kinderen van vervolgde joden of verzetsmensen. Zij hadden immers jarenlang niet alleen moeten boeten voor de daden van hun vaders en moeders, maar hadden daar als volwassenen nauwelijks over durven praten. Opmerkelijk genoeg konden ze vaak alleen bij kinderen van door de nazi's vervolgde ouders op begrip rekenen. Van Amerongen stelde daarom een aanvulling voor op artikel 1 van de grondwet: ‘Mensen mogen niet gediscrimineerd worden vanwege ras, huidskleur, seksuele geaardheid, politieke voorkeur etcetera, maar ook niet vanwege het politieke verleden van hun ouders.’

Dat het lang geduurd heeft eer kinderen van foute ouders hun frustraties in het openbaar konden uiten, is een feit. De eerste publicaties stammen uit de jaren tachtig, zoals de autobiografische roman Een licht geval van Catharina Gosewins uit 1980, Foute boel van Jac. van Gool uit 1981, of Niet de schuld, wel de straf van Rinnes Rijke uit 1982. Dat heeft natuurlijk te maken met de kinderen zelf, die pas als veertigers en vijftigers over hun ervaringen konden schrijven, maar ook met de genuanceerdere manier waarop de meeste Nederlanders sinds de jaren zestig tegen de bezettingstijd zijn gaan kijken. Maar dan nog. Vorig jaar verscheen Fout geboren, waarin Bas Kromhout de verhalen van twintig kinderen van foute ouders vertelt. Hij doet dat aan de hand van een enquête die door meer dan tweehonderd ‘fout ge-

[p. 37]

borenen’ werd ingevuld. ‘Als jij fascistisch bent opgevoed, zul je wel altijd een fascist blijven,’ kreeg een van de geïnterviewden te horen. Die opmerking zorgde ervoor dat ze nog nooit gedurfd heeft naar een 4 mei herdenking te gaan.

Van de foute ouders zelf bestaan weinig tot geen gepubliceerde getuigenissen. Als we iets over de beweegredenen van nsb'ers, collaborateurs en nazi-sympathisanten willen weten, zijn we hoofdzakelijk aangewezen op studies over hen, niet verhalen van hen. Jaap Hofman promoveerde in 1981 op een sociaal-psychologisch onderzoek naar misdadig gedrag van Nederlandse oorlogsmisdadigers aan de hand van 52 psychiatrische rapporten, en David Barnouw schreef over de ss'er Meinout Rost van Tonningen. Een uitzondering is Fout: getuigenissen van nsb'ers door J. Houwink ten Cate en N. in 't Veld, waarin nsb'ers zelf aan het woord komen. Dit boek is gebaseerd op een televisiedocumentaire.

Hier schieten de autobiografieën van kinderen van foute oudets ons te hulp. Zij vullen niet alleen de geschiedschrijving over de bezetting, vervolging en afrekening aan, maar geven ook inzicht in de karakters en beweegredenen van foute Nederlanders.

Neem een van de bekendste boeken in deze categorie, Potgieterlaan 7, van oud-Parool-redacteur Sytze van der Zee, voor het eerst gepubliceerd in 1997 en dit jaar in paperback uitgegeven. Alle problemen die Van Amerongen in zijn artikel aanstipt, komen in dit boek aan de orde. Van der Zee, wiens ouders kort voor de oorlog tot de nsb toetraden, maar hun lidmaatschap in 1942 opzegden, moest als zesjarige meemaken hoe hem en zijn broers en zusje na de oorlog voedselpakketten en snoepbonnen onthouden werden. Nadat zijn vader opgepakt was, leefde het gezin in armoede en ellende. De kinderen mochten niet met leeftijdgenoten in de wijk omgaan, en werden van bevrijdingsfeesten geweerd. Ze werden bespot en uitgejouwd, en de ironie wil dat ze de meeste scheldpartijen moesten ondergaan van buren die zelf fouter bleken te zijn geweest dan de ouders van Van der Zee. De leden van de Burgerbescherming komen er, net als in de meeste autobiografieën van kinderen van foute ouders, het slechtste vanaf Van hun joodse buren hadden de kinderen Van der Zee daarentegen niets te vrezen.

Maar het meest fascinerende in Potgieterlaan 7 is de karakterisering van de ouders. De vader, vertegenwoordiger en agent van verschillende fabrieken, sloot zich voor de oorlog aan bij de nsb uit een abstracte onvrede met ‘de’ politiek. Antisemitische gevoelens speelden ook een rol, maar belangrijker was zijn ongedifferentieerde hekel aan de hoge heren in Den Haag, die de kleine man stelselmatig benadeelden. Vader Van der Zee hield er een antipolitieke politieke houding op na. Mussert zou gewoon een einde maken aan alle wantoestanden in het land, van ongewenste buitenlanders tot het harde bestaan van kleine ondernemers. Verder gingen de ambities van Van der Zee senior niet. Onwetendheid en wrok mengden zich met opportunisme, toen een van zijn collega's hem op de materiële voordelen van het lidmaatschap van de nsb wees. Moeder Van der Zee verzette zich aanvankelijk tegen de plannen van haar man, maar sloot zich korte tijd later ook aan bij de partij. Ook bij haar lijkt van een diffuse onvrede met ‘de’ politiek te bestaan. Na de oorlog, vertelt Van der Zee, mocht er bij hem thuis al helemaal niet meer over politiek gesproken

[p. 38]

worden, omdat de politiek alleen maar ellende met zich meebracht - dat was nu wel dubbel en dwars bewezen.

Een actief lid was vader Van der Zee niet geweest. Volgens de rapporten van zijn partijgenoten had hij veel te weinig ambitie en maakte hij onwelgevallige opmerkingen over de Duitsers. In de verklaringen die buren en collega's na de oorlog over hem aflegden, komt hij als een meeloper naar voren, die verder geen kwaad gedaan had. Hoewel hij wist waar mensen ondergedoken waren, had hij niemand verraden. Een verzetsgroep, zo bleek na de oorlog, had van hem zelfs nog een stencilmachine gekregen. In 1942 trok vader Van der Zee zich terug uit de partij - de deportatie van joden ging hem te ver. Toch bracht hij na de oorlog een jaar in een strafkamp door. Daarover raakte hij, anders dan zijn vrouw, niet verbitterd. Hij vond dat hij zijn straf verdiend had, en had ook in het kamp kans gezien zijn leven zo draaglijk mogelijk te maken.

Sytze van der Zee geeft een genuanceerd beeld van zijn vader, zonder al te veel naar oorzaak en gevolg te zoeken. Dat geldt ook voor wat hij over zichzelf vertelt en over het leven van zijn oudste broer, in leven secretaris van de Raad van Kerken. Diens gedrevenheid, die dikwijls trekjes van zelfverheerlijking toonde, hoorde bij zijn karakter. Ze lijkt niet door de politieke keuze van zijn ouders veroorzaakt te zijn. Hoogstens werd ze er door versterkt.

Drijfhout

Van oorzaken en gevolgen van het foutzijn van de ouders is wel sprake in Het Kaïnsteken van Hanneke Wijgh, oud-redacteur van Trouw. Belangrijker nog, het boek is een zoektocht naar de beweegredenen van haar vaders beslissing om zich bij de Waffen-ss aan te sluiten. Letterlijk, want Wijgh zocht niet alleen in allerlei archieven in Nederland naar sporen van haar vader, maar ook in Duitsland en Oostenrijk. Ook naar Frankrijk reisde ze, waar haar grootvader en haar ooms meehielpen bij de bouw van de Antlantikwall. Ze sprak met verre familieleden en bouwde stukje voor stukje portretten van haar beide grootvaders, ouders en ooms op. Die portretten zijn allesbehalve flatterend. Grootvader van moederszijde was een fraudeur, die zich overigens van de politiek afzijdig hield. Haar vaders vader was een profiteur van het zuiverste water, een zwendelaar, potentaat en rokkenjager, die zijn eerste vrouw zwanger en al het huis uitzette. Hij verdiende tijdens de oorlog kapitalen met de bouw van forten en bunkers voor de Duitsers. Hanneke Wijghs vader kon niet tegen haar grootvader op, en lijkt zich in eerste instantie uit woede en frustratie jegens zijn vader

Wraakactie jegens een nsb'er in Utrecht, 1945

[p. 39]

bij de Duitsers te hebben aangesloten. Het uniform en de macht die hij als ss'er in de schoot geworpen kreeg, gaven hem eindelijk het gevoel dat hij een belangrijke man was. Al te ijverig was ook hij als ss'er niet. Toen hij naar Rusland moest, kreeg hij het voor elkaar om lange tijd vanwege een infectie in een ziekenhuis opgenomen te worden. Zo lukte het hem buiten het oorlogsgeweld te blijven.

Anders dan de vader van Van der Zee bleef Vader Wijgh na zijn vrijlating uit het strafgevangenenkamp Vught wrokkig en verbitterd. Wijghs moeder, die zich altijd tegen haar mans lidmaatschap van de ss gekeerd had, probeerde haar kinderen een zo goed en beschermd mogelijk leven te geven. Omdat zij door de buurt gerespecteerd werd, hadden de kinderen Wijgh minder last van het foute verleden van hun vader dan de kinderen Van der Zee.

Dat maakte het leven van Wijgh echter niet makkelijker. De zoektocht waarover ze in Het Kaïnsteken vertelt, lijkt in eerste instantie ingegeven door de wens op een afstandelijke manier naar het verleden van haar foute familieleden te kijken. Ze wil een verklaring vinden voor het gedrag van haar ouders, en vindt die ten slotte ook. ‘Mijn ouders zijn zelf ook slachtoffers, elk op hun eigen manier’, schrijft ze. ‘Mijn vader had een rotjeugd, mijn moeder moest al jong van school. Haar vader heeft ook in de bak gezeten. Ze hebben zich aan elkaar vastgeklampt, als drijfhout. In een ultieme poging nog iets van het leven te maken.’

Maar die conclusie is maar één aspect van haar onderzoek. Impliciet, en soms expliciet, wordt duidelijk dat haar zoektocht veel meer is dan een poging om inzicht te krijgen in de beweegredenen van haar ouders. Wijgh probeert in haar verhaal antwoord te vinden op de vraag die veel kinderen van foute ouders zich stellen: heb ik als kind van slechte ouders niet dezelfde slechte eigenschappen geërfd? Van Amerongen schrijft over een dochter van een oorlogsmisdadiger die in een televisiedocumentaire vertelt dat zij zich voortdurend afvraagt of zij niet ‘het kwaad’ in zich draagt. Hij maakt zich daar boos over: ‘Ik had wel door het tv scherm willen klimmen om haar te bezweren: “Kind, overdraagbaar kwaad bestaat niet, schei toch uit, martel je niet langer, je kunt er echt niet, helemaal niets aan doen!”’

Dat is goed bedoeld, maar makkelijker gezegd dan gedaan. Het moeilijkst lijken kinderen van foute ouders het te hebben, die, zoals Van der Zee en Wijgh, ook oog hebben voor de aardige kanten van de karakters van hun ouders. Opportunistisch, in zekere zin dom, zwak en wrokkig als die waren, hielden ze wel van hun kinderen. Wat dat betreft kun je er als kind van foute ouders maar beter een ongenuanceerde mening op na houden. Zoals de Duitse vrouw die pas na de dood van haar vader, eind jaren zeventig, ontdekte dat die verantwoordelijk was geweest voor de dood van duizenden joden, zigeuners en Polen. Ze had haar vader nooit gekend, en haar hele jeugd had ze geleden onder de nukken van haar wispelturige en ronduit onaangename moeder. Na een jarenlange tocht door archieven en gesprekken met oorlogsslachtoffers kon ze slechts tot één conclusie komen: ‘Ich will diese Eltern nicht.’

Bas Kromhout, Fout geboren. Het verhaal van kinderen van foute ouders (Amsterdam, Contact 2004)

Hanneke Wijgh, Het Kaïnsteken. Mijn eigen kleine oorlog (Amsterdam, Mets & Schilt 2004)

Sytze van der Zee, Potgieterlaan 7. Een herinnering (Amsterdam, De Bezige Bij 2005)