Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 40]

De muurtjes van een metselaar
Een biografisch museum voor Churchill
Paul van der Steen

‘De grootste Brit aller tijden’ staat centraal in het nieuwe Churchill Museum onder de grond in het hart van Londen. Het instituut beperkt zich niet tot het oplepelen van de grote gebeurtenissen. En wie wil, kan op een geautomatiseerde biografendroom elke willekeurige dag uit het leven van de staatsman terughalen.

Winston Churchill gaf tijdens zijn leven een klein burgermansfortuin uit aan champagne. Zowel tijdens de lunch als tijdens het diner kwam de fles op tafel. Zijn favoriete merk: Pol Roger. Die onderneming eerde haar beroemdste klant in 1984 postuum door één van haar beste champagnes ‘Cuvée Sir Winston Churchill’ te dopen. De Britse staatsman had zo'n gebaar andersom al veel eerder gemaakt: hij noemde een van zijn renpaarden Pol Roger.

Het ros ontbreekt niet in het begin dit jaar geopende Churchill Museum in Londen, waar de bezoeker een overzicht krijgt van alle dieren uit het leven van de politicus. Die blijkt zelfs ooit een kangaroe te hebben bezeten. Het beest baarde hem zorgen: zou de kangoeroe het wel kunnen vinden met zijn geiten? ‘Het is bijna net zo gecompliceerd als politiek’, verzuchtte Churchill.

Typisch Brits noemt Peter Brusse - voormalig correspondent in Londen - die gewoonte om een leven niet alleen neer te zetten met de hoogtepunten uit iemands levensloop, maar ook met veelzeggende details en pakkende anekdotes. Journalisten verwerken ze in hun obituaries, de veelgelezen in memoriams waarvoor bij sommige dagbladen zelfs een aparte redactie bestaat. Biografen geven ze een prominente plek in de portretten van hun hoofdpersoon. En kennelijk hechtten ook de inrichters van het Churchill Museum aan deze goede Britse traditie.

Het is een terechte keuze. Dat Churchill hoogstpersoonlijk muren en bijgebouwen metselde op zijn landgoed Chartwell en dat zo hartstochtelijk deed dat hij er op stond lid te worden van de vakbond van bouwvakkers, mag niet onvermeld blijven. Zoals ook de resultaten van zijn meest geliefde vorm van ontspanning, het schilderen, hun

[p. 41]

plaats kregen. Zijn ambities op dat terrein reikten ver: ‘Als ik naar de hemel ga, ben ik van plan een aanzienlijk deel van mijn eerste miljoen jaar daar te besteden aan schilderen.’

Wie zwaar op de hand is, zal het onnozele trivia vinden. Ieder ander zal deze verhalen, die Churchills overvolle leven kleur geven, kunnen waarderen. De traditionele feiten en wetenswaardigheden uit de zo intens met de Britse en wereldgeschiedenis verbonden 91 jaar van Winston komen toch wel aan bod. Meteen bij binnenkomst klinkt de overbekende speech: ‘We shall defend our island, whatever the cost may be. We shall fight on the beaches, we shall fight on the landing grounds, we shall fight in the fields and in the streets, we shall fight in the hills; we shall never surrender.’ Labour-parlementslid Josiah Wedgwood was erbij en schreef: ‘That was worth 1,000 guns & the speeches of 1,000 years.’

Biografendroom

De toespraak vormt een passend begin voor een museum, gevestigd in dezelfde kelders, de zogenaamde Cabinet War Rooms, onder het hart van Londen van waaruit Churchill tijdens de hevigste Duitse luchtaanvallen de Britse oorlogsmachinerie leidde. De jaren '40-'45 bezorgden hem de status die leidde tot zijn uitverkiezing tot grootste Brit aller tijden.

Het aantal authentieke objecten dat het levensverhaal ondersteunt, is opmerkelijk groot. Dat de Churchills hun eigen geschiedenis hoog in het vaandel hebben staan, heeft ongetwijfeld geholpen. Winston was de biograaf van zijn vader Lord Randolph Churchill. Winstons zoon Randolphs betrekkelijk vroege dood in 1968

Winston Churchill als Brits officier tijdens de Boerenoorlog

maakte van het meerdelige portret van zijn vader Winston een Unvollendete. Kleindochter Celia Sandys voegde ter gelegenheid van de opening van het museum een vijfde titel toe aan de lijst van publicaties over haar grootvader die ze al op haar naam had staan.

De ultieme biografendroom in de nieuwe Londense attractie is een kolossaal apparaat dat als een diagonaal het museum in twee helften verdeelt. Een beeldscherm laat alle jaren tussen de geboorte in 1874 en het overlijden in 1965 zien. Druk als bezoeker op een willekeurig jaar, daarna op een maand en vervolgens op een dag en je weet precies wat Churchill bijvoorbeeld op 16 oktober 1926 uitspookte. In veel gevallen worden de wetenswaardigheden ook nog eens ondersteund met relevante documenten, foto's of filmbeelden.

[p. 42]

Het museum vermijdt bekwaam de valkuilen van de hagiografie. Een van de boodschappen van de tentoonstelling luidt: als Churchill voor 1940 was overleden, had hij hooguit als een geboren mislukkeling de geschiedenisboeken gehaald en had hij nooit een museum van 12,5 miljoen pond gekregen. Een reeks van missers, twee keer switchen van partij en uitgesproken politieke standpunten (vóór het huwelijk van koning Edward met de gescheiden Amerikaanse Wallis Simpson, tégen de appaesementpolitiek van premier Neville Chamberlain) vervreemdden hem in de jaren dertig van het overgrote deel van de Britse heersende klasse en maakten hem tot een politieke eenling.

Churchill zelf hield desondanks de moed er in. Gedurende de Eerste Wereldoorlog had zijn moeder hem geschreven dat hij voorbestemd was voor grootse dingen. Winston ging er in geloven. Zowel op het slagveld als in meer alledaagse situaties was hij talrijke keren op het nippertje aan de dood ontsnapt. Zoveel narrow escapes konden alleen maar duiden op bescherming van hogerhand.

Eén donkere kant van Churchill blijft wat onderbelicht: de niets ontziende manier waarop het dan al kansloze Duitsland aan het eind van de oorlog werd bestookt. Al maakt de circumstantial evidence die het museum aandraagt wel duidelijk dat de premier tot in zijn vezels was doortrokken van zijn militaire wortels en daarom niet te kinderachtig was met de inzet van geweld.

Stoel

‘Mijn historische sensaries worden zelden gewekt door historische relicten’, schrijft kunsthistoricus Henk van Os in zijn essay Moederlandse geschiedenis. Als voorbeeld noemt hij de door het Rijksmuseum aangekochte bureaustoel van Willem Drees. Die ontroerde hem, vooral door zijn eenvoud. Eenmalig, dat wel. ‘Heb je eenmaal die stoel van Drees gezien, dan heb je het ook wel gehad. Zo'n zitmeubel zet mij niet aan tot herhaalbezoek.’ Het ongelijk van Van Os wordt bewezen in het Londense Churchill Museum. Dat heeft te maken met de rijkdom van het beschreven leven (dezelfde man die als jong militair te paard en met een sabel op de heup ten strijde trok kon als hoogbejaarde beschikken over het Britse atoomwapen), maar ook mer de rijkdom van het geëxposeerde materiaal en de inventieve vormgeving.

In het Churchill Museum worden equivalenten van de stoel van Drees getoond, die zelfs je kijk op de Tweede Wereldoorlog enigszins veranderen. Zoals een bepaald slag mensen anno 2005 zich bij thuiskomst van het werk onmiddellijk in een joggingpak hijst, zo had Churchill de gewoonte om in huiselijke kring onooglijke overalls met rits te dragen. In een vitrine in het museum staat een bordeauxrood exemplaar, een historische sensatie die beklijft. ‘Rompers’, noemde zijn familie deze gemakspakken. Op een schilderij van Frank Salisbury staat Churchill in een blauwe creatie. Langzaam dringt het tot de bezoeker door: niet de onbuigzame staatsman met de bolhoed en het maatkostuum stond vijf jaar lang pal tegen de nazi's, maar deze wat breekbaar ogende 65-plusser in zijn joggingpak avant-la-lettre. Vrijwel altijd met een verkwikkende Pol Roger binnen handbereik, dat wel.

[p. 43]

The Churchill Museum and Cabinet War

Rooms

Clive Steps

King Charles Street

London SW1A 2 AQ

Openingstijden: dagelijks, behalve 24, 25 en 26 december: 9.30 uur - 18.00 uur

Literatuur

Peter Brusse, ‘A celebration of life: de obituary in de Britse krant’ (lezing bij het openingscongres van het Biografie Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen op 10 maart 2005, verschijnt november 2005 in: Hans Renders [redactie], Het leven van een doodsbericht)

Martin Gilbert, Churchill. A life (New York, Heinemann 1991)

Sebastian Haffner, Kanttekeningen hij Hitler en Churchill (Amsterdam, Mets & Schilt 1996)

Henk van Os, Moederlandse geschiedenis (Amsterdam, CPNB 2005)

Norman Rose, Churchill. An unruly life (Londen, Simon & Schuster 1995)

Celia Sandys, Churchill The book of the museum (London, Churchill Museum 2005)