Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 24]

Geen toekomst om naar uit te zien
Verhalen van ooggetuigen
Mireille Berman

Hoe worden ooggetuigenverslagen van een historische gebeurtenis geselecteerd? Gaat het om hoofdrolspelers of onbekende tijdgenoten; wordt de canon van de geschiedschrijving bevestigd of genuanceerd? Terwijl in een publicatie van ooggetuigenverslagen ogenschijnlijk vooral anderen aan het woord worden gelaten, is de samensteller achter de schermen aanwezig. Door de selectie van de ooggetuigenverslagen bepaalt hij of zij de weergave van de gebeurtenissen, en geeft zo blijk van een bepaalde visie op de geschiedenis.

Ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog van Conny Kristel en Hinke Piersma bevat negentig korte fragmenten uit dagboeken, brieven en andere egodocumenten, in chronologische volgorde gerangschikt. In die fragmenten wordt aan zeer uiteenlopende gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog gerefereerd. Een zeer divers gezelschap voert het woord: verzetshelden en antisemieten, schoolmeisjes en generaals, simpele zielen en grote intellectuelen, afkomstig uit vrijwel alle betrokken landen. Een Belgische vrouw vertelt over de inval van het Duitse leger, joods-Duitse vluchtelingen beschrijven vergeefse pogingen naar Chili te ontkomen, een Britse vrouw doet een huivetingwekkend verslag van de bombardementen op Londen, een Nederlandse scholiere windt zich op over de gelijkschakeling (‘We mogen zelfs onze agenda's niet meer gebruiken omdat er iets over de koningin in staat!’), een Pools jongetje doet verslag van een razzia, en een Duitse militair schrijft vanuit Stalingrad zijn afscheidsbrief. Schokkend zijn de verslagen van Duitse militairen die meewerkten aan de massale moordpartijen. Uit hun brieven blijkt geen enkele twijfel aan de rechtmatigheid van hun handelen. Zo schrijft een Duitse militair over de massamoord in Servië: ‘Ongeveer vijf weken geleden heb ik de eersten van zeshonderd al tegen de muur gezet, sindsdien hebben we er bij een opruimingsactie weer zo'n tweeduizend gefusilleerd, bij een volgende nogmaals zo'n duizend, en tussendoor heb ik

[p. 25]

Het bombardement op Nijmegen, 22 februari 1944

de afgelopen zes dagen tweeduizend joden en tweehonderd zigeuners laten doodschieten.’

In deze caleidoscopische bundel passeren ook minder bekende aspecten van de Tweede Wereldoorlog de revue. Zo wordt aandacht besteed aan het feit dat de Amerikanen landgenoten van Japanse afkomst in kampen interneerden. Uit een brief van een Amerikaanse student van Japanse afkomst: ‘“De Japanners gaan weg, joepie, joepie!” schreeuwen een paar kindertjes verderop in de straat, maar niemand let op ze. Nou, ik moet naar de universiteit om de uitslag van mijn laatste tentamen op te halen, en ik zal nog maar net op tijd terug zijn om de laatste bus te halen. God, wat een toekomst om naar uit te zien, tussen al die Jappen leven!’ Ook het lot van de tot voor kort vrijwel onbekende ‘troostmeisjes’ in Nederlands-Indië wordt aangestipt: ‘Er is vandaag iets vreselijks gebeurd,’ schrijft een Nederlands meisje in 1944 in Semarang in haar dagboek. ‘Ze hebben acht meisjes meegenomen! Waarheen, waarvoor, dat hebben ze er niet bij verteld, maar men zegt dat ze in bars worden gezet of zoiets.’

De samenstellers wilden laten zien dat ‘de samenhang en de logica die wij achteraf in de oorlog menen te ontwaren, voor tijdgenoten afwezig was.’ Nu geldt dat voor sommige ooggetuigen meer dan voor andere, en kunnen wij bovendien slechts ten dele beoordelen hoe waardevast onze huidige samenhang en logica is. Een groter bezwaar is, dat de samenstellers hun selectiecriteria hiermee niet verantwoorden. Een thematische ordening, een keuze voor een specifieke groep mensen of een bepaald soort materiaal (bijvoorbeeld alleen ongepubliceerde bronnen) had de fragmenten meer samenhang gegeven. Op deze manier vormen de verhalen vooral een reeks treffende, vaak aangrijpende illustraties bij zes jaar wereldgeschiedenis.

Spijkertje

Het selectiecriterium van het luxueus uitgegeven De pijn die blijft. Ooggetuigenverslagen van het bombardement van Nijmegen is volkomen helder. Auteur Bart Janssen heeft met dit boek een monument willen oprichten voor de slachtoffers van het bombardement van Nijmegen. Bij dit ‘vergissingbombardement’, dat op 22 februari 1944 werd uitgevoerd door de geallieerden, vielen 2200 slachtoffers, en 85 procent van de stad werd verwoest. Vrijwel het gehele oude stadscentrum was weggevaagd, waardoor 10.000 mensen dakloos raakten.

In de decennia na de oorlog was er weinig belangstelling voor deze catastrofe, vooral niet omdat de daders korte tijd later als bevrijders de stad binnen trokken. Pas midden jaren tachtig kwam er ruimte voor herdenkingen. Bij die gelegenheden merkte de samensteller hoeveel emoties en herinneringen het bombardement nog altijd bij de Nijmegenaren opriep, en besloot hij verhalen van ooggetuigen te verzamelen ‘voordat het te laat was’. Hij traceerde van 350 slachtoffers het relaas van zijn of haar laat-

[p. 26]

ste uren, dat meestal werd verteld door familieleden, maar soms ook door vroegere klasgenoten, of buren. Hun verhalen tonen het immense, nauwelijks gestolde verdriet van de nabestaanden: ‘Ook na zestig jaar voel ik de boosheid en het verdriet weer opkomen. Ze waren allemaal nog zo jong.’ Daarnaast geven deze ooggetuigen een mooi beeld van de hechte sociale verhoudingen van destijds, waarin rang en stand het bestaan begrensden.

Vrijwel alle getuigen stippen de willekeur van het toeval aan. Een zus over haar overleden broer: ‘Op 22 februari had Henk eigenlijk late dienst, maar om een collega een plezier te doen had hij zijn dienst geruild. Henk stond op de treeplank van de bus te wachten toen de bommenlading over het stationsplein werd gegooid. Hij was op slag dood.’ De dochter van een schoenmaker: ‘Mijn vader was net op dat moment vanuit de winkel even naar het schuurtje gelopen om een spijkertje voor een schoen te halen. Achter hem stortte de hele boel in. Dat spijkertje heeft hij altijd in zijn portefeuille bewaard.’ Weer een ander: ‘Op die bewuste dinsdagmorgen wilde mijn zusje Henny niet naar school. Zij voelde zich niet lekker en wilde thuisblijven, maat mijn moeder stuurde haar en mijn zusje Ria toch naar school. Zij heeft zich dat haar hele leven niet vergeven.’

De pijn die blijft laat een specifieke groep mensen aan het woord over die bewuste dag in februari. Zij hebben het niet over grote politieke en militaire ontwikkelingen, maar vertellen over een breuk in hun persoonlijke geschiedenis. Pas in die beperking komt het genre oral history werkelijk tot zijn recht.

Conny Kristel en Hinke Piersma, Ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam, Bert Bakker 2005)

Bart Janssen, De pijn die blijft. Ooggetuigenverslagen van het bombardement van Nijmegen, 22 februari 1944 (Amsterdam, sun 2005)