Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 67]

Heideggers hut in Todtnauberg
Monica Soeting

‘Hier boven,’ schreef Martin Heidegger op 14 september 1925 aan zijn studente en geliefde Hannah Arendt, ‘is het alweer herfst geworden, met koude nachten en prachtige zonnige dagen. Ik heb helemaal mijn draai gevonden in mijn werk en kan, niet geremd door ambtelijke besognes, op de dingen afgaan.’ Met ‘hier boven’ bedoelde Heidegger zijn hut in Todtnauberg, een dorpje hoog in het Zwarte Woud in Zuid-Duitsland. Heideggers vrouw Elfride had in de omgeving van het dorp vaak geskied, en kocht er begin jaren twintig een stuk grond. Ze maakte een ontwerp voor een klein vakantiehuis en liet dat op het gekochte grondstuk bouwen.

Elfride Heidegger had bij de bouw van het huisje slechts één doel voor ogen: hier zou haar man, die in 1915 als veelbelovende assistent van Edmund Husserl een aanstelling als Privatdozent aan de universiteit van Freiburg gekregen had, ongestoord werken kunnen. Op 9 augustus 1922 was de hut, zoals het huisje bekend werd, klaar. Een jaar later werd Heidegger hoogleraar aan de universiteit van Marburg/Lahn.

Rust en afzondering waren belangrijk voor Heidegger. Net zo belangrijk als de natuur en de omgang met de arme dorpsbewoners, die hij als eenvoudig, tevreden en ongerept beschouwde. De Zuidduitse natuur was in zijn ogen al helemaal een voorbeeld van ongereptheid. Daar vond hij het Urwüchsige en het Ursprüngliche terug, het oorspronkelijke Zijn, dat de stadbewoners volgens hem verloren hadden. Als Heidegger in Todtnauberg verbleef, kleedde hij zich als een boer en deed hij simpele dingen, zoals water halen en hout hakken. Zijn vrouw zorgde voor de resterende levensbehoeften en als hun twee zonen te veel lawaai maakten, huurde Heidegger een kamer in een nabij gelegen boerderij. Zo ontstond de perfecte stemming voor het schrijven van zijn filosofische werken over het Zijn en het Zijnde. ‘Ik heb al verleerd hoe de “wereld” eruitziet,’ meldt hij in zijn brief van 14 september 1925, ‘en zal me als een bergbewoner voelen die voor het eerst afdaalt naar de stad. Maar in zo'n eenzaamheid, die onvermoede krachten naar boven kan halen, worden ook de menselijke dingen eenvoudiger en sterker en verliezen ze het rampzalige wat ze aankleeft - de alledaagsheid.’

Controverse

Heidegger kon zich in zijn hut in Todtnauberg volledig laten gaan. ‘Je moet aan ieder regel voelen, liefste,’ vervolgt hij zijn brief aan Arendt, ‘hoe

[p. 68]

Heideggers hut

het in mij stormt en ik alleen moet opletten het goed te verwerken.’

Het resultaat van die storm was de publicatie van Sein und Zeit in 1927. In de herfst van 1928 keerde Heidegger terug naar Freiburg om de leerstoel van Husserl over te nemen. De hut bleef zijn toevluchtsoord. Toen hij in 1931 in Berlijn beroepen werd besloot hij in Freiburg te blijven, ook al bood Berlijn een hoger salaris. Elfride, in haar rol van ondersteunende echtgenote, kreeg de regering van de deelstaat Baden-Würtenberg zover dat die als beloning voor Heideggers trouw aan Zuid-Duitsland de aanleg van elektriciteit in de hut betaalde.

Minder trouw was Heidegger aan zijn leermeester. Heidegger was in 1933 lid geworden van de nsdap, een paar maanden voordat Arendt uit Duitsland vluchten moest. De folder die het Naturpark Südschwarzwald over Heideggers hut uitgeeft, vermeldt trots dat Heidegger als rector van de Freiburger universiteit alleen maar niet-nationaal-socialisten als decanen aanstelde en dat hij zijn ontslag nam toen zijn voorganger niet meer welkom was op de universiteit. Bovendien zou hij al in de winter van 1933-34 toegegeven hebben dat hij zich politisch geirrt had. Maar wat in de folder niet staat is dat Heidegger nadat hij rector geworden was Husserl de toegang tot de universiteit geweigerd had. De folder vertelt ook niet dat Heidegger nooit publiekelijk afstand genomen heeft van het nationaal-socialisme en dat hij nog in 1936 zijn brieven met ‘Heil Hitler!’ ondertekende. Het lidmaatschap van de nsdap bleef hij tot 1945 betalen.

Heideggers houding tegenover joden was dubbelzinnig. In een brief aan Arendt uit de winter van 1933-34 schrijft hij dat zij de geruchten die ze hoort als lasterpraatjes af moet doen, omdat hij alleen maar joodse studenten begeleidt. In ‘universitaire kwesties’, zegt hij, is hij net zo'n antisemiet als

[p. 69]

tien jaar eerder in Marburg, waar hij ‘voor dit antisemitisme zelfs steun vond bij Jacobsthal en Friedländer’. Heidegger had, zoals zoveel andere Duitsers, bezwaren tegen het ‘judeo-christelijke gedachtegoed’. Hoewel Heidegger zich in zijn filosofie op de praktijk richtte in plaats van op de theorie, had hij in dit geval bezwaren tegen iets dat alleen als concept bestaat. En hoewel hij zeker niet voor de Endlösung was, heeft hij in elk geval bijgedragen tot het geestelijke klimaat waarin rassentheorieën en genocide mogelijk waren. Veel van het nazikwaad ligt in het absolute geloof in dogma's. Begrippen als ‘het internationale jodendom’ en ‘het jodenvraagstuk’ zijn niet minder abstract als ‘het judeochristelijke gedachtegoed’. Met de concrete werkelijkheid hebben ze niets te maken.

Na 1936 verbrak Heidegger alle banden met zijn joodse studenten. Voortaan verkeerde hij in kringen van Julius Streicher, de hoofdredacteur van het antisemitische, nazistische blad Der Stürmer, en Hans Frank, de latere landvoogd van Polen. Dit alles leidde na de oorlog tot verhitte debatten over de waarde van Heideggers werken.

Het huttenboek

Ook de hut speelt een rol in de discussie over Heideggers nazi-verleden. Op 24 juli 1967 gaf de joodse dichter Paul Celan een lezing in het auditorium van de universiteit van Freiburg. Op de voorste rij zat Heidegger, die hem uitnodigde naar de hut in Todtnauberg te komen. Celan ging op de uitnodiging in en bracht de volgende ochtend met Heidegger door. Waarover ze spraken, weet niemand. Volgens Rüdiger Safranski vertrok Celan de volgende dag in een opgewekte stemming naar Frankfurt. Daar schreef hij zijn beroemd

Heidegger in Todtnauberg

geworden gedicht ‘Todtnauberg’, waarin hij verwijst naar zijn aantekening in Heideggers gastenboek: ‘In het huttenboek, met de blik gericht op de ster van de bron, met hoop op het komende woord in het hart.’ De verhouding tussen Heidegger en Celan bleef hartelijk, schrijft Safranski, tot de laatste ontmoeting in 1970. Toen hadden ze, nadat Celan Heidegger een paar van zijn gedichten had voorgelezen, ruzie gekregen, en toen ze afscheid namen, had Heidegger tegen een kennis gezegd dat Celan ongeneeslijk ziek was. Kort daarna pleegde Celan zelfmoord.

Heidegger stierf op 26 mei 1976. Niet lang daarna brak de Heidegger-controverse pas goed los. Sommige mensen beweerden dat Heidegger naïef en wereldvreemd geweest was. Anderen meenden dat Heideggers keuze voor het nationaal-socialisme met naïviteit niets te maken gehad had, maar deel uitmaakte van een bepaalde Duitse intellectuele traditie waarvan hij zichzelf

[p. 70]

als erfgenaam benoemd had. Aperte voorstanders plaatsten zijn denken binnen de kritiek op de moderne tijd. Zijn joodse leerlingen tenslotte - beroemde filosofen als Karl Löwith en Herbert Marcuse - keerden zich, zoals het heet, ‘met Heidegger tegen Heidegger’ om het belang van zijn werk te redden van zijn foute verleden.

De hut bestaat nog steeds. Hij behoort nog altijd aan de familie Heidegger, en is helaas niet te bezichtigen. Er omheen wandelen kan wel, want de plaatselijke vvv heeft een wandeling van zes en halve kilometer uitgezet die uitzicht biedt op alle kanten van de hut. Discreet opgestelde borden langs het wandelpad geven informatie over Heidegger en Todtnauberg. Hier in het Zwarte Woud bestaat nog ontzag voor Heidegger en de zijnen. Folders en borden drukken de wandelaar op het hart rekening te houden met het privé-leven van de familie en zich vooral rustig en onopvallend te gedragen.

Informatie: Tourismus GmbH Todtnauer Ferienland, Kurhausstraße 18, 79674 Todtnau. Tel.: [phone].

Literatuur:

Hannah Arendt, Martin Heidegger, brieven 1925-1975. Uit het Duits vertaald door Mark Wildschut (Amsterdam, Atlas 2004)

Axel Gellhaus, Paul Celan bei Martin Heidegger in Todtnauberg (Marbach am Neckar, Deutsche Schillergesellschaft 2002)

Rüdiger Safranski, Heidegger en zijn tijd. Uit het Duits vertaald door Mark Wildschut (Amsterdam, Atlas 1995)

Richard Wohn, Heideggers kinderen. Uit het Engels vertaald door Rob van Essen (Amsterdam, Atlas 2003)