Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 51]

In zingen minder goed dan in tekenen
Biografie van de jonge Lucebert
Bertram Mourits

Elk snippertje papier, elk klein fotootje dat te maken heeft met de jeugd van Lucebert heeft Peter Hofman verzameld en in zijn biografie van de jonge dichter tentoongesteld. Dat is knap en onderhoudend, maar in hoeverre gaat het hier om een levensverhaal?

In het beginstadium van zijn kunstenaarschap heeft Lucebert flink strijd geleverd met zijn vader. Een mooi traditionele generatiekloof; vader Swaanswijk had voor zoon Bert een degelijke administratieve opleiding betaald en het was niet de bedoeling dat die aan de kunsten verkwanseld zou worden. Aanvankelijk was vader nog wel bereid tot een compromis (vier maanden aan de Kunstnijverheidsschool, in ruil voor kwijtschelding van het schoolgeld), maar toen hij suggereerde dat Bert in de avonduren moest studeren, ontstond een verwijdering. ‘De avondschool was me te min,’ vertelde Lucebert achteraf. Niet dat vader geen enkel begrip had voor de ambities van zijn zoon. Toen die furore maakt met wandschilderingen was vader wel degelijk trots op het tekentalent van zijn zoon, maar niet voldoende om hem als kunstenaar de vrije hand te laten. Niet verwonderlijk dat Lucebert zich steeds minder in het ouderlijk huis vertoonde. In 1946 schreef vader een licht verontwaardigd briefje: ‘Beste Zoon! Wij zien jou in 't geheel niet, gaarne had ik dat je in 't begin van de week even aankwam, ik wou je even spreken.’

Klein persoonlijk leed: het valt allemaal te lezen in Lichtschikkend en zingend. De jonge Lucebert, de (halve) biografie van Peter Hofman die eind 2004 verschenen is. Hofman heeft er hard aan gewerkt en is jarenlang met onderzoek bezig geweest. Vrijwel iedere nog levende getuige van de jonge Lucebert moet hij gesproken hebben. Hij heeft alle interviews gelezen, hij had een vracht aan brieven en ander documentatie-materiaal tot zijn beschikking, en hij heeft dat allemaal keurig op chronologische volgorde gelegd.

Dat leverde een schat aan uniek materiaal op, die bovendien prachtig is uitgegeven. Ik doe een willekeurige greep: het omslag van de avro Radiobode uit 1934, waarop vader Swaanswijk als Sinterklaas verkleed staat; het schoolrapport van de kleine Bertus (hij gaat over met een iets beter cijfer voor lezen dan voor schrijven en hij was in zingen iets minder goed dan in tekenen); een foto die Lucebert in de jaren vijftig van A. Roland Holst nam - een magistrale

[p. 52]

foto, waarop te zien is hoe Lucebert de prins der dichters zag: diens blik is mild, maar Roland Holst staat (wandelstok, slapende kat) afgebeeld als een relikwie, kostbaar, maar uit een voorbije tijd. Zo kun je doorgaan: brieven (‘Daàààg ouwe gek ik kom spoedig eens aan kom jij ook eens spoedig aan?’ aan Hans Andreus), foto's, vroege tekeningen, krantenknipsels, hoezen van jazzplaten uit de persoonlijke collectie, een embleem van scouting Nederland, waartoe de kleine Bertus zich aangetrokken voelde nadat in 1937 de internationale Jamboree in Nederland had plaatsgevonden.

Snipper

Lichtschikkend en zingend bestaat vooral uit materiaal. Het boek beslaat de periode voordat Lucebert zijn grootste poëzie schreef, en dat ontslaat Hofman van de plicht die de biograaf van een groot kunstenaar heeft: de verklaring van het miraculeuze werk. Het onbekende vroege werk laat zich vaak eenduidig gebruiken als illustratie van de biografische feiten. Pas in de laatste hoofdstukken zien we een glimp van een verhaal opdoemen: de overgang van zoekend geloven naar bezielde mystiek is boeiend om te volgen, maar daar begint het allemaal pas.

Tot het zover is krijgt de lezer al dat boeiende materiaal onder ogen, maar Hofman heeft niet durven, kunnen of willen schiften. Het resultaat is dat Lichtschikkend en zingend als levensverhaal niet zo veel voorstelt. In zijn korte inleiding legt Hofman uit dat zijn drijfveer bestond uit ‘de overrompelende aanraking die Luceberts poëzie ooit bij mij teweegbracht’. Het is de vraag of dat een goede drijfveer is geweest - Hofman is aan het werk gegaan als bewonderend liefhebber en in zijn verzamelwoede

Vader Swaanswijk als Sinterklaas: in 1934 prijkte hij als goedheiligman op de voorplaat van de omroepgids.

leek elke snipper hem evenveel waard.

Hofman had goedgekozen en beargumenteerde oogkleppen moeten opzetten en een verhaal moeten vertellen. Nu lijken alle anekdotes hem even lief. Wat worden we wijzer van de wetenschap dat de bewaarschool die de kleine Bertus kort bezocht ‘zingen op gehoor, spreekoefeningen en het leren van kinderversjes’ hoog in het vaandel had staan? Wat geeft het dat een vriendin van Lucebert ooit Seyss-Inquart in het Concertgebouw heeft zien zitten, toen ze tijdens de oorlog naar Der Freischütz gingen? ‘Johan Meijer werd verliefd op Babs, terwijl Hans van der Zant bezweek voor Puck, dit weer tot verdriet van Corrie Bakker.’ Tja.

Even verderop vertelt Hofman hoe Lucebert kennis maakt met surrealisme en dada, en zich erover verbaast ‘dat dit alles aan Nederland voorbij was

[p. 53]

A. Roland Holst, gefotografeerd door Lucebert, midden jaren vijftig

gegaan’. Een bijzinnetje met grote literair-historische implicaties, maar in de stijl van Hofman krijgt dat hetzelfde gewicht als de aantrekkingskracht van Babs. Misschien is het Hofmans streven geweest om door de gelijkschakeling van dit soort gegevens een realistisch beeld te geven van het dagelijkse leven van Lucebert. Maar daarnaar kun je alleen maar gissen, want een verantwoording van zijn methode heeft Hofman niet gegeven.

Zo vertelt Lucebert in 1978 aan Jan Brokken een fraai verhaal over hoe hij leerde zwemmen. Hij had tegen vriendjes gezegd dat hij dat kon: ‘Grootspraak, want ik kon helemaal niet zwemmen. Goed, zeiden ze, ga je mee naar het Noordholland Kanaal. Met veel bravoure zei ik: ja hoor. Wij naar het kanaal. En toen moest ik wel hè. Ik in het water gesprongen. Doodsbenauwd. Uit pure angst ben ik het hele kanaal overgezwommen. Als een hondje krauwend met zijn poten. Een paar dagen later gingen we naar het zwembad. Ik sprong direct in het diepe. Kwam de badmeester aangelopen. Hé jij daar, schreeuwde hij, kom er direct uit. Je kunt niet zwemmen!’

Een prachtverhaal natuurlijk, en een mooie metafoor voor Luceberts kunstenaarschap. Als autodidact, onder druk van zijn vrienden, is hij ‘kunst’ gaan maken, met bravoure als drijfveer. Hij slaagde glansrijk. Hij heeft immers ‘het hele kanaal overgezwommen’, op een geheel eigen manier, niet volgens de regels. Vervolgens gaat hij hetzelfde proberen in een officiële omgeving (het zwembad), waar hij nu niet meer uit angst maar vol zelfvertrouwen het diepe induikt. En onmiddellijk wordt hij bestraft door de regelgevers van de officiële instanties.

Dat klopt allemaal veel te fraai, en daarom ben je niet direct geneigd de getuigenis van Lucebert te vertrouwen. Maar Hofman noteert het, droog, als ‘een voorval uit die tijd’ en gaat er niet verder op in. Dat is een gemiste kans, een van de vele. Lichtschikkend en zingend is een rijk boek, maar je moet wel erg geïnteresseerd zijn in alle aspecten van Luceberts leven wil je het overal met evenveel genoegen doorlezen. Ondanks zijn tomeloze speurzin heeft Hofman nauwelijks gras weggemaaid voor de voeten van degene die een echte biografie van Lucebert schrijven wil.

Peter Hofman: Lichtschikkend en zingend. De jonge Lucebert (Amsterdam, De Bezige Bij 2004)