Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 38]

Doelgericht en wispelturig
De werken en levens van Anton Philips en D.G. van Beuningen
Arie van der Zwan

Wie leren wil van de ervaringen van biografen, kan hen vragen naar de moeilijkheden waarop ze bij hun onderzoek stuitten. Even nuttig is het, zoals Arie van der Zwan betoogt, biografieën met elkaar te vergelijken. De levensbeschrijvingen van Anton Philips en D.G. van Beuningen, beiden bekende Nederlandse industriëlen, maken duidelijk dat biografen de vorm van hun boeken uitstekend kunnen laten aansluiten aan de karakteristieken van de gebiografeerden, maar dat dat ook voor problemen zorgen kan.

In een interview met het Biografie Bulletin (najaar 2004) antwoordt Elsbeth Etty op de vraag naar het methodologisch houvast van de biograaf: ‘Voor mijn boek over Henriette Roland Holst heb ik weinig theoretische verhandelingen gelezen, maar wel veel andere biografieën. De moeilijkheid is natuurlijk dat iedere biografie anders is, en haar eigen problemen kent. Wat je zou kunnen doen [...] is biografen vragen naar hun ervaringen en de problemen waarmee ze te kampen hebben gehad.’

Een andere manier de methodiek te achterhalen is biografieën met elkaar te vergelijken. Die benadering lijkt aantrekkelijk als uitgangspunt voor de bespreking van de recente biografieën van twee coryfeeën uit het zakenleven van de eerste helft van de twintigste eeuw, Anton Philips en D.G. van Beuningen.

Marcel Metze heeft blijkens de inleiding van zijn biografie van Philips ervoor gekozen aan de hand van een nauwkeurig plan te werken. In een vroegtijdig stadium heeft hij een honderdtal vragen en thema's geformuleerd waarop de biografie in zijn ogen antwoord zou moeten geven. Zijn belangrijkste overweging daarbij was de toegevoegde waarde: aan de bestaande literatuur over Philips wilde hij iets wezenlijks toevoegen. Zijn gegevensverzameling heeft hij daar dan ook op afgestemd. Halverwege de dataverzameling kwam de voor de hand liggende vraag bij hem op welke de bredere en diepere vragen waren achter zijn ‘lijst van honderd’. Metze zegt het niet met zoveel woorden, maar het lijkt aannemelijk dat zijn behoefte aan herleiding van de heterogene verzameling thema's tot een aantal kernthema's onontbeerlijk geweest is om de brug te slaan tussen de zee aan gegevens en het levensverhaal dat daarmee opgebouwd moest worden.

In die periode van bezinning kwam bij Metze de gedachte op om zijn biografie

[p. 39]

als academisch proefschrift voor te dragen. Een wens die de noodzaak van aanscherping van de methodische eisen met zich meebracht, met name de vraag hoe zijn hoofdpersoon objectief beoordeeld zou moeten worden: hoe weeg je zijn prestaties en hoe bepaal je zijn persoonlijke kwaliteiten; hoe verhouden die zich tot die van zijn directe concurrenten?

Verdieping versus levensechtheid

Metze, zo veel is duidelijk, heeft zijn biografie niet voor de vuist weg geschreven. Hij is weloverwogen en verantwoord te werk gegaan. Maar die nadruk op vooropgezette ideeën, methodische eisen en planning had zijn boek ook uit het lood kunnen slaan en zijn werk een te sterke theoretische inslag kunnen geven ten koste van de authenticiteit. Wie zijn boek leest merkt al snel dat Metze met gemak aan dit risico ontkomen is. De journalist-schrijver heeft bij het vervaardigen van de tekst duidelijk de overhand gehad.

Een aardig detail, dat Metze zelf vermeldt, illustreert dit. In zijn eerste hoofdstuk, waarin hij Philips als jongeling beschrijft, waren de volgende zinnen uit zijn pen gevloeid: ‘Veel voer voor psychologen is er al met al niet. De indruk die blijft, is die van een haantje de voorste, een lefgozertje met een extravert karakter dat in mindere omstandigheden had kunnen uitgroeien tot een ongeleid projectiel.’ Die zinnen lezen vlot weg, maar zijn ze niet te veel uit de losse pols geschreven? Die vrees moet Metze na herlezing ervan ook bekropen hebben. Een duik in de psychoanalyse leverde evenwel weinig goeds op. Raadpleging van een bestaand levensverhaal, in juni 1943 verschenen in Knickerbocker Weekly (bestemd voor Nederlanders die in de Verenigde Staten verbleven) dat een tijdje uit Metzes blikveld verdwenen was, leverde een zo duidelijke bevestiging van zijn spontaan opgekomen karakterisering op, dat hij besloot daar niet verder aan te sleutelen. ‘Wat drijft een traumaloos zondagskind tot grote hoogte’, bleef in zijn ogen de kernvraag.

Anton Philips naast het miljoenste Philips radiotoestel, 1933

Verdieping kan haaks staan op levensechtheid. Dat uitgangspunt is door Metze consequent gevolgd. Zijn biografie is dan ook gecomponeerd als een levensverhaal dat zich, heel traditioneel, chronologisch ontrolt. Metze weet de lezer te boeien door dat levensverhaal te vertellen aan de hand van persoonlijke gebeurtenissen en beslissingen van zijn hoofdpersoon en die niet al te opzichtig te verknopen met de inzichten die hij ontleende aan zijn ‘lijst van honderd’. Zijn verhaal gaat ergens over en heeft substantie. Dat is zeker zo in de eerste driehonderd bladzijden waarin Anton op vroege leeftijd gaat figureren als de

[p. 40]

motor van een proces van spectaculaire uitbouw van het bedrijf Philips: van een klein lampenfabriekje tot een grote lampenfabriek en vervolgens tot een multinational op elektrotechnisch gebied die zich met de groten der aarde meten kan. Als in de loop van de jaren dertig de greep van Philips op het bedrijf verzwakt, boet ook de biografie aan spankracht in. Dat effect wordt versterkt door de introductie van een tweede hoofdpersoon, Frans Otten, die naast Philips het toneel gaat beheersen. Otten, dan belast met de dagelijkse leiding en uit dien hoofde medeverantwoordelijk voor belangrijke ondernemingsbeslissingen, komt op honderd van de laatste tweehonderd pagina's voor, maar zonder dat de verhouding tussen beide mannen - afgezien van hun voor de hand liggende persoonlijke betrekkingen - uit de verf komt.

Aan Metzes beheersing van de stof is duidelijk af te lezen dat Philips al langere tijd zijn specialiteit is, ook al betrof die de actuelere geschiedenis van het concern. Hij is ingevoerd in de materie en verkeert op goede voet met de belangrijkste informanten, onder wie ook Philips' naaste familie. Bovendien is het bronnenmateriaal dat Metze ten dienste stond welhaast ideaal te noemen. Philips beschikt over een professioneel opgebouwd en beheerd bedrijfsarchief waarin zich niet eerder gebruikte persoonlijke documenten van Philips bleken te bevinden. Dat materiaal werd voor Metze door de bedrijfsarchivaris toegankelijk gemaakt. Datzelfde gold het kleinere familiearchief, beheerd door Paul Otten, dat kon worden aangevuld met brieven verspreid bij verschillende familieleden.

Die overvloed aan primair bronnenmateriaal werd bijna nog overtroffen door de beschikbare secundaire bronnen in de vorm van biografische schetsen waarvan de eerste teruggaat tot 1916, de biografie van P.J. Bouman uit 1956, een officiële bedrijfsgeschiedenis in vijf delen, de kritische bedrijfsgeschiedenissen van Ad Teulings en Pieter Lakeman, en niet in de laatste plaats de vele interviews die Philips gegeven heeft en die in het bedrijfsarchief bewaard zijn. Daarom is het niet verwonderlijk dat Metze erop uit was zich ten opzichte van deze rijkdom aan bestaand materiaal te onderscheiden. Die profileringdrang komt ook tot uitdrukking in de scepsis waarmee hij in zijn inleiding over de biografie van Bouman schrijft, maar toch moet hij toegeven er materiaal aan ontleend te hebben dat elders niet te vinden was. Bovendien is het niet moeilijk te zien dat zijn boek qua opzet verwant is aan dat van Bouman. Beiden schetsen het beeld van Philips als mens en ondernemer, beiden doen dit ook in verhalende trant door per periode situatieschetsen en tijdsbeelden af te wisselen met persoonlijke gebeurtenissen, beslissingen en ingrepen. Beiden geven zij feiten, eigen observaties en citaten met kenmerkende uitspraken, herinneringen en ontboezemingen. Zo wordt de persoonsontwikkeling geschetst tegen de achtergrond van de bedrijfsontwikkeling, waarbij volmondig moet worden erkend dat Metze grondiger en gedegener te werk gegaan is dan Bouman. Dat Metze toegevoegde waarde levert, leidt geen twijfel. Metzes sterke kant blijft daarbij overigens zijn journalistieke-documentaire benadering. De wetenschappelijke uitstapjes zijn veilig opgeborgen in de epiloog van zijn biografie.

Wispelturigheid

Van een geheel andere orde is Harry van Wijnens biografie van D.G. (George) van Beuningen, een Rotterdamse havenba-

[p. 41]

ron die de shv met name in Rotterdam groot gemaakt heeft. Van Beuningen en Philips waren tijdgenoten, beiden groot geworden in het zakenleven en tot rijkdom en aanzien gekomen, maar daarmee houden hun raakvlakken op.

Ook hun persoonlijke ontmoetingen moeten schaars geweest zijn. Metze maakt alleen melding van hun toetreding in 1926 tot een groep ondernemers die de liberale staatspartij, de Vrijheidsbond, tot een krachtig vehikel ter bevordering van bedrijfsbelangen wilde uitbouwen, terwijl Van Wijnen zich beperkt tot hun beider lidmaatschap van een commissie die tot opdracht had het gerecupereerde, door de Duitsers geroofde kunstbezit over de Nederlandse musea te verdelen. Maar dan zijn we inmiddels in 1946 beland, toen Philips en Van Beuningen in hun nadagen verkeerden. Er is ook weinig gemeenschappelijks aan te wijzen in hun levenslopen. Die van Philips is tamelijk eenduidig, geheel gericht op het doel om van Philips een wereldspeler te maken, daarbij weliswaar veeleisend voor zijn omgeving en mede gedreven door persoonlijke geldingsdrang, maar in alles op het doel gericht gebleven. In veeleisendheid heeft Van Beuningen voor Philips niet onder gedaan, maar als zijn eisen al op een doel gericht waren, dan waren die van meer persoonlijke aard: gedaan krijgen wat hij in zijn wispelturige hoofd had. Waar Metze zijn hoofdpersoon typeert met de woorden ‘ze zullen weten wie ze voor zich hebben’, karakteriseert Van Wijnen de zijne met: ‘grootvorst aan de Maas’. Dat verschil berust op meer dan toeval. Van Beuningen gedroeg zich als een grootvorst en grootvorsten hebben een andere stijl, ze hoeven zich niet zo nadrukkelijk te laten gelden, ze weten zich van hun positie verzekerd. Liever maken ze gebruik van de persoonlijke privileges die aan hun positie verbonden zijn. Hun aandacht wordt veeleer opgeëist door dynastieke en familiale verwikkelingen, hun geldingsdrang richten ze op ‘grote werken’ buiten hun eigenlijke bezigheden om.

Dat verschil heeft doorgewerkt in alle aspecten van deze biografieën: de opbouw in hoofdstukken, de gekozen verhaallijn, de belichte gebeurtenissen en activiteiten. Van Wijnen heeft zijn boek opgebouwd uit vijftig hoofdstukken van gemiddeld niet meer dan acht à negen bladzijden. Nog geen derde van het geheel gaat over de zakelijke beslommeringen, in bladzijden gerekend is dat minder dan de aandacht die naar Van Beuningen als kunstverzamelaar uitgaat. De rest is verdeeld over familiekwesties, de vete tussen de aan elkaar verzwagerde clans Van Beuningen en Fentener Van Vlissingen, en de jeugdjaren van Van Beuningen. Van Wijnen heeft, in tegenstelling tot de planmatige aanpak van Metze, duidelijk gekozen voor de belichting van highlights zoals hij ze in zijn materiaal aantrof. Die manier van componeren komt de leesbaarheid ten goede. Elk van de hoofdstukken laat zich lezen als een op zichzelf staande miniatuur, maar het boek heeft daardoor wel een sterk caleidoscopisch karakter gekregen. Zo minutieus als de aankopen van kunstwerken erin beschreven worden - aan elke aankoop is wel een verhaal verbonden - zo globaal komen de zakelijke affaires aan bod. In dit verband is het tekenend dat Van Wijnen zich voor zijn typering van Van Beuningen als ondernemer verlaat op een studie van professor Sneller uit 1946, overigens in opdracht van shv geschreven, en de lofrede op Van Beuningen in het Handelsblad van april 1927 bij gelegenheid van

[p. 42]

diens vijfentwintigjarig jubileum als havenbaron.

Familieclan

Van welk navigatie-instrument heeft Van Wijnen bij de compositie van zijn boek gebruik gemaakt? Uit de bronverwijzingen blijkt dat twee bronnen richtinggevend geweest zijn: een ongepubliceerde autobiografie van Van Beuningen en het dagboek van diens oudere broer Willem. Van Wijnen had dan ook veel minder materiaal tot zijn beschikking dan Metze. shv heeft weliswaar een bedrijfsarchief, maar dat is qua opzet en beheer niet te vergelijken met dat van Philips. Daarin weerspiegelt zich ook het verschil tussen de beide ondernemingen. Philips heeft zich als beursgenoteerde onderneming altijd moeten onderwerpen aan publicatieplicht, hoe beperkt die in de aanvangsjaren ook geweest is. Dit in tegenstelling tot de volstrekte beslotenheid waarin de affaires van shv hun beslag kregen. Van Wijnen meldt dat bij shv onder het regiem van F.H. Fentener van Vlissingen zelfs aandeelhouders een gebrekkig inzicht geboden werd in de resultaten. Ter vergadering werden stukken getoond die na de vergadering weer ingenomen werden. Wat Van Wijnen overigens niet opheldert is waarom de Van Beuningens, D.G. voorop, zich daarin geschikt hebben, voor een biograaf toch een aardige kwestie. Dat is te meer een gemiste kans aangezien de twee hoofdrolspelers in het conflict, D.G. van Beuningen en dr. F.H. Fentener van Vlissingen, zich uitstekend lenen voor een vergelijking in hun manier van optreden. We moeten het doen met de constatering dat de Van Beuningens tegen zwager Frits niet opgewassen waren: ‘De Van Beuningens mogen dan aanzienlijke aandelenmacht



hebben, die macht is weinig waard als de (in Utrecht zetelende) directie zich in de praktijk niets aan de aandeelhouder gelegen laten liggen.’

Veel materiaal, ook wat de zakelijke affaires betreft, heeft Van Wijnen moeten ontlenen aan het familiearchief van de Van Beuningens waartoe hij vrijelijk toegang had, alsook aan verspreid over de familie voorkomende stukken die hij heeft weten achterhalen. Van Wijnen heeft daarbij het geluk gehad dat in het gevecht tussen de familieclans meermalen de hulp van arbiters en andere buitenstaanders is ingeroepen. Aan hun rapportages, die zich in de familiearchieven bevinden, is het te danken dat cruciale zakelijke informatie boven tafel kwam, die anders aan het zicht onttrokken zou zijn gebleven.

Bestaande biografieën of biografische

[p. 43]

schetsen die Van Wijnen houvast hadden kunnen bieden, waren nauwelijks voorhanden, met als gevolg dat Van Wijnen, meer dan Metze, aangewezen was op eigen exploratie en minder gericht te werk kon gaan. Het is duidelijk hoe zeer dit verschil in beschikbaarheid van bronnen en bestaande referenties in de uitkomsten heeft doorgewerkt. Van Metze een gedetailleerde schets van zijn hoofdpersoon tegen de achtergrond van een gedegen bedrijfsgeschiedenis, van Van Wijnen een kleurrijke kroniek van een havenbaron in al zijn particulariteiten.

Marcel Metze, Anton Philips 1874-1951, ze zullen weten wie ze voor zich hebben (Amsterdam, Balans 2004)

Harry van Wijnen, D.G. van Beuningen (1877-1955): grootvorst aan de Maas (Amsterdam, Balans 2004)