Biografie Bulletin. Jaargang 15

[p. 31]

Alles uit niets
Leven en werk van Frank Zappa
Maarten Steenmeijer

Barry Miles begint zijn biografie van Frank Zappa met het verhaal van een valstrik die Zappa in de gevangenis belanden deed. Deze traumatische ervaring zou ten grondslag liggen aan Zappa's rebellie in leven en werk. Miles laat, terecht, ook zien dat Zappa meer was dan een rebellerende popmusicus: zijn karakter en zijn oeuvre zijn op zijn minst complex te noemen.

Mr. America, walk on by your schools that do not teach / Mr. America, walk on by the minds that won't be reached / Mr. America, try to hide the emptiness that's you inside. Zo luiden de eerste regels van ‘Hungry Freaks, Daddy’, het eerste liedje van het eerste album van The Mothers of Invention. Met deze woorden zette de baas van de Mothers, Frank Zappa (1940-1993), de toon van de eerste jaren van zijn carrière, waarin hij dankzij even opvallende als verrassende albums als Freak Out!, Absolutely Free en We're Only In It For The Money uitgroeide tot de meest gezaghebbende vertegenwoordiger van de Amerikaanse undergroundpop van de tweede helft van de jaren zestig. Voor veel fans houdt de kennis van Zappa's carrière hiermee op. Debet daaraan is ongetwijfeld hun afnemende interesse in popmuziek, maar Zappa maakte het hen met zijn proteïsche kunstenaarschap en zijn overrompelende productiviteit dan ook niet makkelijk. Terwijl de meeste popartiesten na de eerste succesjaren voornamelijk voortborduren op oude patronen, verlegde Zappa voortdurend zijn grenzen en ontwikkelde hij zich al snel van liedjesschrijver tot veelzijdig componist. Hij maakte niet alleen pop maar ook jazz en moderne muziek, en raakte tegen het einde van zijn leven verslingerd aan wereldmuziek. Daarnaast was hij actief als filmmaker, schreef hij in de jaren tachtig twee boeken en vervulde in 1990 korte tijd een diplomatieke functie voor de overheid van Tsjechië toen dat land dankzij de nieuwe president Václav Havel en diens hippe helpers een ingrijpende metamorfose onderging. Daarnaast ventileerde Zappa in duizenden interviews zijn tegendraadse opvattingen over de stand van zaken in de wereld en die van de Verenigde Staten in het bijzonder. Ondanks deze diversiteit was er volgens Zappa geen sprake van een versnipperd kunstenaarschap. Alles, inclusief de interviews, maakte deel uit van wat hij een ‘conceptuele continuïteit’ noemde.

Freakerige fratsen

Barry Miles laat zijn biografie van Frank Zappa beginnen met een episode uit 1965. Zappa was toen al vierentwintig,

[p. 32]

maar met zijn carrière wilde het nog niet erg vlotten. Aan zijn inspanningen lag dat niet. Hij speelde in meerdere bandjes tegelijk en was ook als componist en filmmaker al jarenlang druk in de weer. Maar omdat dat allemaal te weinig opbracht om van te kunnen leven zei hij geen nee toen een verkoper van tweedehands auto's hem vroeg om voor honderd dollar een pornografische geluidsband te maken voor een feestje.

Het was een valstrik. De autoverkoper was in werkelijkheid een politiefunctionaris die er een pervers plezier in schiep om vrijbuiters als Zappa te pakken. Zo kwam het dat Zappa tien dagen werd opgesloten in een gevangenis waar het moordend heet was, de lichten vierentwintig uur per dag aanbleven en de kakkerlakken vrij spel hadden. Die tien dagen veranderden Zappa's leven, aldus Miles. Daar vielen hem de schellen van de ogen, daar besefte hij dat ‘alles wat hij op school had geleerd over the American Way of Life een leugen was.’

Deze traumatische ervaring is de sleutel tot Zappa's leven en werk, lijkt Miles aan het slot van zijn inleiding te suggereren: ‘Hij zorgde ervoor dat iedereen naar zijn pornografische geluidsband luisterde - hij maakte er steeds weer een nieuwe versie van, minstens een paar keer op elk album. Zo [...] liet hij Amerika zichzelf zien zoals het echt was: bedrieglijk, leugenachtig, oppervlakkig en lelijk.’ Het laatste hoofdstuk, waarin Miles de balans opmaakt van een van de eigenzinnigste carrières uit de popmuziek, eindigt in dezelfde trant. Het zou Zappa er vooral om te doen zijn geweest te laten zien dat de keizer geen kleren draagt.

Miles trekt op deze manier zijn verhaal mooi rond tot een cirkel. Maar daarmee doet hij niet alleen Zappa's werk tekort maar ook zijn eigen boek. In tegenstelling tot wat het begin en het einde van

Frank Zappa

Frank Zappa doen vermoeden, pint Miles zijn onderwerp niet vast op de maatschappijkritische persoonlijkheid die iedereen kent, maar laat hij zien hoe breed en veelzijdig Zappa's oeuvre is. Stap voor stap brengt hij Zappa's overvolle carrière in kaart en maakt daarbij duidelijk dat hij, net als zijn vermaarde landgenoot Andy Warhol, in principe alles bruikbaar achtte voor zijn werk: gesprekken, straatgeluiden, billboards, jingles, reclameboodschappen, keukens, benzinestations...

Seksisme

Prettig is dat Miles de lezer alle ruimte geeft om zelf verbanden te leggen en conclusies te trekken. Zijn feitelijke, zakelijke aanpak past ook goed bij zijn eigen positie ten opzichte van zijn onderwerp. Enerzijds schemert er in zijn verhaal bewondering voor Zappa's uitzonderlijke werk door, dat hij vergelijkt met dat van Edgar Varèse, Marcel Duchamp, Henry James, Ezra Pound, Roy Lichenstein en de Beat Generation

[p. 33]

(waarover Miles diverse boeken schreef). Maar kritiek heeft hij ook, vooral op een aantal onhebbelijke karaktertrekken van Zappa, zoals zijn seksisme (ten opzichte van vrouwen had hij volgens Miles een ‘houding uit het Stenen Tijdperk’), zijn misantropie (‘een kille nihilist’ noemt hij hem ergens) en op zijn autoritaire persoonlijkheid (met Zappa werken was ‘als werken met Hitler’, aldus Eric Burdon). Het is een eigenschap die Miles herleidt tot de Siciliaanse achtergrond van Zappa's familie en die onder meer tot gevolg had dat godfather Zappa doorgaans in luxere hotels verbleef dan zijn bandgenoten. Bovendien beloonde hij hen meestal karig voor hun werk. In familieverband was Zappa eveneens een patriarch naar wiens pijpen zijn omgeving diende te dansen. Wanneer hij thuis was, mocht niemand hem storen en kwam hij zijn studio alleen maar uit om te slapen. Schrijnend en tegelijkertijd ontroerend is het verhaal van zijn dochter Moon, die in een ultieme poging om aandacht van haar vader te krijgen een briefje onder zijn deur schoof waarin ze vroeg of ze niet samen een plaatje konden maken. Dat was een idee dat helemaal in het straatje paste van de anything goes-filosofie van haar vader, die prompt daarop samen met haar ‘Valley Girl’ opnam. De gevolgen waren ronduit spectaculair. Het nummer werd niet alleen een monsterhit maar bracht in zijn kielzog ook een keur aan profijtelijke merchandising (kleding, make-up, sleutelhangers, poppen, kaarten) met zich mee, wat de gehaaide zakenman in Zappa ongetwijfeld veel plezier moet hebben gedaan. Misschien zou Zappa het altijd wel zo hebben gewild en alles voor het geld hebben willen doen. Zeker is in elk geval dat een puur commerciële aanpak hem niet goed afging. Voor een lekker in het gehoor liggend popdeuntje draaide hij zijn hand weliswaar niet om, maar zijn onweerstaanbare neiging om zijn liedjes te larderen met freakerige fratsen en complexe wendingen stond een succesvolle carrière als hitsmid in de weg. Een ander obstakel waren zijn artistieke ambities, die zich in de loop der jaren steeds meer verschoven naar het componeren en uitvoeren van serieuze muziek. Naar eigen zeggen was dit Zappa's oorspronkelijke muzikale interesse. Daarvan kon hij echter niet leven en daarom financierde hij die met de opbrengsten van zijn popwerk.

Romantisch

De indruk die Miles' verhaal geeft is dat Zappa niet zozeer verslaafd was aan geld en macht, als wel aan werken. Hij verwaarloosde er niet alleen zijn gezin en vrienden voor, maar ook zijn gezondheid. Hij moest weliswaar niets hebben van drugs en dronk nauwelijks alcohol, maar zijn dieet van sigaretten, koffie, hamburgers, steaks en kip was een aanslag op zijn gezondheid. Kenmerkend voor zijn monomane manier van leven is ook dat hij pas na een kleine tien jaar in de gaten kreeg dat hij prostaatkanker had. Zijn ongezonde levenswijze was daar overigens niet als enige debet aan. Zappa bracht het leeuwendeel van zijn jeugd door in de buurt van een militair gebied bij Baltimore waar veel chemische proeven werden genomen. Van de giftige stoffen die daarbij vrijkwamen ondervinden de bewoners tot op de dag van vandaag de hinderlijke of zelfs fatale gevolgen. Symptomatisch was dat de jonge Frank vrijwel altijd ziek was toen hij daar woonde maar nergens last meer van had nadat het gezin naar Florida en, later, naar California was verhuisd.

Zo schaamteloos als Zappa de intimitei-

[p. 34]

ten van anderen in zijn werk gebruikte en zo brutaal als hij ageerde tegen allerlei seksuele, politieke en religieuze taboes, zo gesloten was hij over zichzelf, zelfs tegenover zijn vrouw en kinderen. ‘Frank en ik proberen elkaar zo weinig mogelijk te spreken,’ verklaarde zijn echtgenote Gail het geheim van hun duurzame huwelijk. ‘We doen ons best om niet te praten.’ Typerend is ook dat Zappa muziek niet als expressie van gevoelens beschouwde, maar als geluid, een opvatting die hij deelde met Igor Stravinski, een van zijn grote voorbeelden. Deze kille opvatting kan niet verhullen dat muziek Zappa's leven niet alleen zin gaf, maar het ook verhief boven het banale bestaan van alledag. Dat bestaan gebruikte Zappa liever als materiaal dan dat hij er deel van uitmaakte. Het is een argument dat Miles merkwaardig genoeg niet noemt in het laatste hoofdstuk, wanneer hij probeert aan te tonen dat Zappa in diepste wezen een romantische kunstenaar was.

Complex is ook de verhouding tussen Zappa en de Verenigde Staten. Hij sloeg de Amerikaanse droom aan splinters, maar was er zelf ook een verpersoonlijking van. Zonder enige muzikale achtergrond, helemaal op eigen kracht en gebruik makend van wat zijn pad ook maar kruiste, schreef hij een mastodontisch oeuvre bij elkaar. Vanuit het niets en met niets maakte hij alles.

Barry Miles, Frank Zappa (Londen, Atlantic Books 2004)