Biografie Bulletin. Jaargang 14

[p. 10]

Prestatie en reputatie
Het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland
Els Kloek

Tegenwoordig kent Nederland een groot aantal biografische woordenboeken. Behalve de drie grote en ‘gevestigde’ naslagwerken, Van der Aa, het Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek (nnbw) en het Biografisch Woordenboek voor Nederland (bwn) kunnen heel wat gespecialiseerde naslagwerken worden genoemd. Er zijn woordenboeken die betrekking hebben op een stad of een provincie, op een bepaalde beroepsgroep of maatschappelijke groepering, of op religieuze denominaties. Sinds kort kan er aan deze lange reeks een nieuw naslagwerk worden toegevoegd: een biografisch woordenboek van vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis tot circa 1850.

Lacune

Wie informatie zoekt over vrouwen die ooit naam hebben gemaakt of een rol hebben gespeeld in de Nederlandse geschiedenis van vóór de georganiseerde vrouwenbeweging, kon tot voor kort alleen maar terecht bij sterk verouderde naslagwerken zoals Van der Aa en het nnbw. Zij zijn ouderwets in die zin dat zij zich, om met de redactiecommissie van het moderne bwn te spreken, grotendeels beperken tot de wereld van politiek, bestuur en wetenschap, en een achterhaalde, plechtige ‘in memoriamtoon’ hanteren. De redactie van het bwn schrijft aan haar medewerkers een bondige en zakelijke stijl voor en tracht bij de keuze van de lemmata wél alle levensterreinen te bestrijken. Bovendien wil zij speciaal aandacht geven aan vrouwen. Om de achterstand sedert het einde van het nnbw niet nog meer te laten toenemen, richt het bwn de aandacht vooral op de twintigste eeuw. Hanteerde het nnbw het selectiecriterium dat mensen vóór 1910 moesten zijn overleden, de redactie van het bwn besloot zich, zoals A.J.C.M. Gabriëls vertelt in Aspecten van de historische biografie, toe te leggen op levensbeschrijvingen van mensen na die tijd: Nederlanders die ná 1850 zijn geboren. Van der Aa en het nnbw zijn beide tot stand gekomen in een tijd dat er van ‘vrouwengeschiedenis’ nog geen sprake was. Het zou zeker niet terecht zijn om de samenstellers van deze lexica te verwijten dat zij daarom ook geen oog hebben gehad voor het aandeel van vrouwen in de Nederlandse geschiedenis - dat hadden zij wél. Dat neemt niet weg dat de beschrijvingen van die vrouwenlevens hoognodig aan vernieuwing toe zijn. De informatie bij Van der Aa en bij het nnbw is gedateerd, meer dan eens onjuist, bevat veel lacunes en is bovendien vaak bijzonder gekleurd. Alles bij elkaar opgeteld waren er voldoende redenen om het initiatief te nemen tot een nieuw naslagwerk: het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland (dvn).

[p. 11]

Opzet

Het dvn moet het naslagwerk worden dat eenheid en orde schept in oude en nieuwe kennis over individuele vrouwen in de Nederlandse geschiedenis. Als digitale gegevensverzameling zal het gestructureerde, gemakkelijk doorzoekbare informatie bieden over vrouwen die in enigerlei opzicht een bijdrage hebben geleverd aan of hun sporen hebben nagelaten in de Nederlandse geschiedenis en cultuurgeschiedenis, van de vroegste tijden tot circa 1850. Zo sluit het dvn naadloos aan op het bwn, dat zich richt op het beschrijven van levens van Nederlanders die actief geweest zijn na 1850, inclusief vrouwen.

Het dvn is een samenwerkingsproject van het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis (ing) in Den Haag en het Onderzoeksinstituut voor Geschiedenis en Cultuur (ogc) van de Universiteit Utrecht, en wordt financieel mede gesteund door het Prof. Van Winterfonds. Sinds september 2003 werkt een team van vier redacteuren enkele dagen per week aan het lexicon: een redacteur Middeleeuwen (Dimphéna Groffen), een redacteur zestiende en zeventiende eeuw (Els Kloek), een redacteur achttiende en negentiende eeuw (Anna de Haas) en een redactieassistent (Monika Saelemaekers). Dit redactieteam wordt bijgestaan door een redactiecommissie, bestaande uit deskundigen uit diverse historische disciplines: dr. Mirjam de Baar (rug), drs. Marijke Carasso-Kok, drs. Fia Dieteren (uu), prof. dr. Leen Dorsman (uu), dr. Jos Gabriëls (ing), dr. Rik Hoekstra (ing), dr. Els Kloek (uu), drs. Eveline Koolhaas-Grosfeld, dr. Luuc Kooijmans (UvA), dr. Gerard Nijsten (vu), prof. dr. Riet Schenkeveldvan der Dussen (em. uu), dr. Ariadne Schmidt (iisg), dr. Inge de Wilde (rug). Het project bevindt zich nog in een pilot-fase, maar wij hebben goede hoop dat de resultaten dusdanig zijn, dat het project na december 2004 (einde van de pilot) gecontinueerd zal worden. Het ligt in de bedoeling uiteindelijk omstreeks duizend vrouwen in het lexicon te beschrijven.

Uitgangspunt van het dvn is een naamlijst van vrouwen die een lemma hebben in Van der Aa en het nnbw. Deze groslijst is aangevuld met de namen van vrouwen die in andere naslagwerken worden beschreven en van vrouwen die in recent vrouwen-historisch onderzoek onder de aandacht zijn gebracht. Aan deskundigen op diverse vakgebieden is het afgelopen jaar gevraagd om eventuele aanvullingen op deze groslijst aan ons op te sturen. Zo is een lijst van circa 1450 te beschrijven vrouwenlevens tot stand gekomen, die te raadplegen is op de site van het ing: www.inghist.nl. Uiteindelijk zal de Redactiecommissie van het dvn uit deze groslijst een definitieve selectie maken van vrouwen die in aanmerking komen voor een levensbeschrijving in dit nieuwe lexicon.

Criteria

Chronologisch beperkt het dvn zich - het is al gezegd - tot de periode vóór ca. 1850. Wat de geografische afbakening betreft: in het dvn worden vrouwen opgenomen die actief zijn geweest in het gebied dat tegenwoordig Nederland heet of in de overzeese gebiedsdelen die Nederland heeft gehad. Het doet er niet toe of deze vrouwen binnen of buiten de landsgrenzen zijn geboren. Ook opgenomen worden vrouwen die wel Nederlandse van geboorte zijn, maar elders naam hebben gemaakt.

Naast de chronologische en geografische afbakening gelden twee inhoudelijke criteria. Voor opname in dvn moeten

[p. 12]

vrouwen aan ten minste één van deze twee criteria voldoen:

1. Prestatie

De vrouw moet ooit een opmerkelijke prestatie hebben geleverd. Dat kan zijn op tal van terreinen van het maatschappelijk leven: politiek, kerkelijk, cultureel, wetenschappelijk, economisch, enzovoort.

2. Reputatie

De vrouw moet naam hebben gemaakt bij haar tijdgenoten of in de latere geschiedschrijving de aandacht op zich hebben weten te vestigen.

Met deze milde criteria voor opname proberen wij als redactie discussies over de vraag of vrouwen al dan niet een plaatsje ‘verdienen’ zoveel mogelijk tegen te gaan. De regels voor historische roem zijn nu eenmaal discutabel, zeker als het vrouwen betreft. Onze voorkeur gaat daarom uit naar een zo pragmatisch mogelijke aanpak: zodra een vrouw van belang is geweest of haar naam heeft gevestigd in verband met de geschiedenis van Nederland of de overzeese gebiedsdelen van voor 1850 en iemand is bereid over haar een lemma te schrijven dat minstens 250 woorden omvat, nemen wij haar op in ons lexicon.

Lemmata

De levensbeschrijvingen worden gevat in overzichtelijke, korte lemmata van minimaal 250 en maximaal 2500 woorden. Daarbij ligt de nadruk op dat aspect van het leven van de beschreven vrouw waardoor zij bekend is geworden. Met andere woorden: het is niet de bedoeling dat auteurs uitweiden over de tijd waarin de vrouw leefde, de man met wie zij was getrouwd of de stad waarin zij woonde. Bij gebrek aan gegevens over vrouwen, zo is onze ervaring, is dat een noodgreep waarop menig auteur terugviel en terugvalt zodra hij of zij iets over vrouwen in het verleden moest of moet schrijven. Wij vinden dat het in de lemmata moet gaan om de vrouw in kwestie en dat haar tijd, echtgenoot of stad alleen nadere aandacht verdienen als die informatie relevant is voor een beter begrip van haar leven. Ook het omgekeerde gevaar is trouwens aanwezig: een auteur schrijft over het leven van de vrouw voorzover dat historisch van belang is geweest en vergeet bijvoorbeeld te vermelden dat de vrouw tien keer zwanger is geweest. Wij vinden dergelijke persoonlijke, want biografische informatie wél van belang, en proberen er als redactie op toe te zien dat er voorzover mogelijk - maar al te vaak laten de bronnen ons in dit opzicht in de steek - aan dergelijke ‘vrouwenthema's’ recht wordt gedaan.

Elk lemma opent met een op gestandaardiseerde wijze weergegeven overzicht van de belangrijkste genealogische gegevens van de beschreven vrouw en wordt afgesloten met een lijst van relevante archivalia en literatuur, en eventueel met een overzicht van publicaties en prestaties van de vrouw in kwestie. Tevens zal elk lemma geïllustreerd worden met een portret van de betrokkene

[p. 13]

of een afbeelding van haar werk, als zulk materiaal tenminste beschikbaar is.

Publicatie

Het dvn is nu al op de website van het ing te raadplegen, ook al is het nog lang niet af. Het heeft daar een eigen domein dat aan te klikken is op de homepage van het ing (www.inghist.nl) maar natuurlijk ook rechtstreeks te bereiken is:

www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/dvn. Op dit moment van schrijven (14 oktober 2004) zijn 52 levensbeschrijvingen voltooid. Het is een bont gezelschap: middeleeuwse gravinnen en kluizenaarsters, onderneemsters, dievegges, slavinnenhoudsters, dagboekschrijfsters, dichteressen, schilderessen, pamfletten-schrijfsters en nog veel meer. Gaandeweg zal het bestand groeien, dus het loont zeker de moeite om af en toe de site opnieuw te bezoeken. Aan een vertaling van het lexicon in het Engels wordt gewerkt.

De ontsluiting van het bestand is nu nog simpel: de groslijst is te doorzoeken op tijdvak, naam (wees creatief met zoeken! iedereen is slechts op één naam ingevoerd) en rubriek (bijvoorbeeld: toneel, letterkunde, religieuze, landspolitiek). De voltooide biografieën zijn tot op heden alleen aan te klikken op de naam van de beschreven vrouw. Waarom is het dvn nu nog niet op andere manieren doorzoekbaar, vraagt u zich ongetwijfeld af. Het antwoord is: omdat daarvoor nog geen geld is. Pas als er een financiële basis is om het project voort te zetten, zal ook de digitale ontsluiting van het bestand ter hand genomen kunnen worden. Een subsidieaanvraag ligt bij nwo.

Tot slot: we sluiten niet uit dat in de toekomst het dvn, of een deel ervan, ook in boekvorm zal verschijnen.