Biografie Bulletin. Jaargang 14

[p. 50]

Het sparen van kolen en geiten
Het leven van Sylvia Plath verfilmd
Rob van Essen

Deze zomer draait in de Nederlandse bioscopen de uit 2003 stammende film van Christine Jeff over Sylvia Plath. Dit keer geen biografische film die overloopt van dramatiek, maar die in tegendeel al te voorzichtig omgaat met het verbeelden van scènes uit het leven van de Amerikaanse dichteres.

Ze trouwen. Sylvia Plath en Ted Hughes lopen door het gangpad van de verder lege kerk naar het altaar - en dat is het dan. De volgende scène begint, en zo krijgt de kijker die een kaartje voor de film Sylvia heeft gekocht scène voor scène het leven van dichteres Sylvia Plath voorgeschoteld, vanaf haar ontmoeting met de dichter Ted Hughes in 1956 tot haar zelfmoord in 1963, toen ze dertig was.

Waarom zit die trouwscène in de film? We kunnen uit het feit dat de kerk leeg is afleiden dat Plath en Hughes getrouwd zijn zonder dat er familie bij was, snel, en misschien wel stiekem, al lijkt de grootte van de kerk (is het geen kathedraal?) dat te weerspreken. We kunnen informatie aan die scène ontlenen, en dus is haar aanwezigheid in de film verdedigbaar. Maar omdat de scène op zichzelf staat en geen nauwe banden onderhoudt met de scènes die eraan vooraf gaan en erop volgen, blijft ook de informatie een beetje in de lucht hangen: het is informatie waaruit we zelf het verhaal moeten samenstellen. Uiteindelijk lijkt dit voorval alleen maar in de film te zitten om ons te laten weten dat ze getrouwd zijn. Niet eens zozeer om het ons te laten zíen, maar om het ons te laten weten. Het beeld wordt ondergeschikt gemaakt en gebruikt om een gegeven te illustreren: ‘Op dat moment in hun leven zijn ze getrouwd.’ Tijd voor verdere uitwijding is er niet; er moeten nog zoveel gebeurtenissen behandeld worden!

Dit maakt de biografische film er als film meestal niet beter op: de opeenvolging van gebeurtenissen wordt niet afgedwongen door het verhaal, maar door de biografische werkelijkheid waarop het verhaal is gebaseerd. En hoe meer jaren de film bestrijkt, hoe meer hij verwordt tot een verzameling aaneengeregen hoogtepunten uit een leven, gepresenteerd als losse scènes, met zo nu en dan beneden in beeld een plaatsnaam met een jaartal om de kijkers te laten weten waar ze zich qua tijd en locatie bevinden. Zo word je geconfronteerd met een verzameling losse vignetten; alsof je niet naar de film, maar naar de trailer zit te kijken.

Omdat verfilmde levens meestal bekende levens zijn, weten de kijkers wat er komen gaat. In ieder geval koesteren zij bepaalde verwachtingen, en maken zich klaar om te zien hoe de filmmakers met de bekende gegevens omgegaan zijn. Zij kennen niet alleen de gegevens,

[p. 51]

maar ook de beelden die erbij horen. Ze zitten te wachten op herkenning. Ze kennen de fotopagina's uit de biografie, ze zijn geen filmkijkers, ze zijn lezers die uit hun boek opkijken.

Veel biografische films komen dan ook neer op het naspelen van foto's, of, algemener, het in beweging zetten van stilstaande beelden. Een mooi voorbeeld hiervan is Lust for Life, de film die Vincente Minnelli in 1956 over het leven van Vincent van Gogh maakte. Daarin wordt het ene schilderij door het andere opgevolgd; zo werpt de zorgvuldig naar de zelfportretten van Van Gogh gemodelleerde Kirk Douglas tijdens zijn omzwervingen over het platteland een blik door het raam van een armoedig boerderijtje, waar inderdaad de aardappeleters aan de maaltijd zitten.

Valkuilen

Het is niet helemaal eerlijk om de gebreken van de biografische film op te hangen aan Sylvia. De makers van de film hebben duidelijk geprobeerd de meest voor de hand liggende valkuilen te vermijden. Nergens zijn de uit biografieën bekende foto's in scène gezet, en er is geen overdreven poging gedaan om hoofdrolspeelster Gwyneth Paltrow tot een identieke tweelingzus van Plath om te bouwen. Paltrow speelt een vrij rustige Sylvia; ze overdrijft niet, ze houdt zich zelfs een beetje in. Maar uit angst larger than life te lijken, is deze film smaller than life geworden. De Sylvia uit de biografieën is spectaculairder. Het lijkt erop dat de makers er absoluut geen freakshow van wilden maken, en van weeromstuit een beetje naar de andere kant zijn doorgeschoten. Ook Ted Hughes blijft een wat kleurloze figuur, en dat terwijl hij na de zelfmoord van Sylvia Plath als de kwade genius werd gezien. Had hij Sylvia ten slotte niet de dood ingedreven door een relatie met een andere vrouw te beginnen? De makers van de film lijken zich buiten deze controverse te willen houden. Het personage Assia Wevill, de vrouw die een relatie met Hughes kreeg, wordt uiterst terughoudend behandeld. Ronald Hayman weet in zijn boek The Death and Life of Sylvia Plath te melden dat Wevill al meteen nadat ze Hughes had ontmoet aan vrienden vertelde dat ze van plan was hem te verleiden. In de film blijkt hier niets van, en krijg je eerder de indruk dat Sylvia's krankzinnige jaloezie die twee naar elkaar toe dreef. Het zou natuurlijk kunnen zijn dat de makers van de film zich aan de supervisie van de erfgenamen moesten onderwerpen. De erfgenamen, tot eind jaren tachtig vertegenwoordigd door Olwyn Hughes, de gevreesde zuster van Ted, hebben na de dood van Sylvia altijd graag anderen verteld hoe ze te werk moesten gaan. In hun poging het blazoen van de familie Hughes zo rein mogelijk te houden, werkten ze hun niet welgevallige biografen tegen en hielden ze streng toezicht op biografen met wie wél in zee gegaan werd, een politiek die in 1989 resulteerde in Bitter fame, de door Anne Stevenson geschreven biografie waarvan, zoals Anne Stevenson in het boek ook toegaf, Olwyn Hughes in feite medeauteur was. Omdat in deze biografie de indruk word gewekt dat Hughes mede door Plaths gedrag in de armen van Wevill werd gedreven, lijkt het erop dat de filmmakers zich vooral op dit boek gebaseerd hebben.

De film wekt de indruk dat er een flink aantal kolen en geiten zijn gespaard. En niet alleen op het gebied van bescherming van reputaties. Zoals bekend pleegde Sylvia Plath zelfmoord door haar hoofd in de oven te steken. Je zou

[p. 52]

verwachten dat de film daarmee zou beginnen, om vervolgens door middel van flashbacks het leven van Sylvia te vertellen, maar nee. De film is ouderwets chronologisch opgezet, en er komt sowieso geen oven in beeld, ook niet op het eind. Sterker nog, zelfs in scènes waarin Sylvia Plath taarten bakt, voor bezoekers of om zichzelf van het schrijven af te houden, worden de ovens zorgvuldig buiten beeld gehouden. Je vraagt je af of dat toeval is, of dat de makers hier al te voorzichtig zijn geweest.

De echte Sylvia Plath met Ted Hughes en dochter Frieda, 1961.

Bijrol

Eén nadeel van de biografische film hebben de makers niet kunnen vermijden: de film bestrijkt een te lange tijdspanne. Er moet te veel in, en er komt dus te weinig uit de verf. Vaak is dit zonde van de goede acteerprestaties. Misschien hadden de makers zich tot een kleiner thema uit het leven van Plath moeten beperken. Zo komt er een prachtige moeder Plath in de film voor, die veel te weinig te doen krijgt. En dat terwijl de relatie tussen Sylvia Plath en haar moeder op zich al een film waard is.

Een ander nadeel van het grote aantal jaren dat de film beslaat is dat er veel personages wegvallen. Er is geen tijd om iedereen in te vullen, en soms wreekt zich dat. Tegen het einde van de film belt een eenzame, depressieve Sylvia in de telefooncel tegenover de flat waarin ze later haar hoofd in de oven zal steken een vriendin. De vriendin heeft geen tijd voor haar. Maar omdat we geen idee hebben wie ze belt, en de naam van die vriendin (Martha) voor het eerst horen, is de scène meer een illustratie van een toestand (ach, kijk hoe eenzaam ze is, ze belt iemand, een vriendin blijkbaar, en die heeft geen tijd voor haar) dan iets dat direct impact heeft, een inlossing van iets wat eerder in de film is opgebouwd. Je zou bijna willen dat de BBC, die de film mede produceerde, er geen film, maar een dertiendelige tv-serie van had gemaakt. Dan was er in ieder geval meer ruimte geweest om de bijrollen (al was het alleen maar die moeder!) wat meer armslag te geven.

De bijrol die in de film het best uit de verf komt is die van de oudere man die tijdens de laatste maanden van Sylvia's leven de flat onder haar bewoont. Hij spreekt haar zo nu en dan, en houdt een niet al te enthousiast oogje in het zeil. Dat de man echt bestaan heeft, en dat sommige scènes waarin hij optreedt rechtstreeks uit de biografieën zijn geplukt, doet er niet toe; door zijn relatieve onbekendheid en de eenheid van plaats en handeling lijkt dit personage van alle in de film optredende karakters het meest fictieve, en daarom werkt hij ook zo goed (al kan het feit dat hij erg mooi door Michael Gambon wordt gespeeld er ook iets mee te maken hebben). Maar ook dit gegeven wordt weer te beknopt uitgewerkt en zou een eigen film verdienen: Sylvia en haar onderbuurman. (Misschien zou een toneelstuk nog beter zijn.)

Sylvia en Ted hadden het niet breed, en

[p. 53]

de decorafdeling heeft haar best gedaan om hun verschillende woningen de juiste mate van verwaarlozing en uitzichtloosheid mee te geven. Maar door het geheel Rembrandtesk uit te lichten gaat dat effect dan weer grotendeels verloren, en dat is jammer. Wij zijn volwassen filmkijkers, en kunnen best wel tegen een beetje armoede. Verder verzachten zwaar aangezette violen het hartverscheurende verhaal op momenten waarop het niet verzacht zou moeten worden. En de sneeuw die tijdens de laatste maanden van Plaths leven Londen bedekte ziet er uit als iets van een kerstkaart en niet als iets uit de onbarmhartig koude winter van 1963. Zo is de film uiteindelijk niet rauw genoeg.

Sylvia. Groot-Brittannië 2003

Regie: Christine Jeff. Scenario: John Brownlow. Met: Gwyneth Paltrow, Daniel Craig, Jared Harris, Blythe Danner, Michael Gambon.

Literatuur:

Ronald Hayman, The Death and Life of Sylvia Plath (Londen, Heinemann 1991)

Janet Malcolm, The Silent Woman. Sylvia Plath and Ted Hughes (New York, Vintage Books 1995)

Anne Stevenson, Bitter Fame (Londen, Viking 1989)