Biografie Bulletin. Jaargang 14

[p. 54]

Schrijvershuizen
Het huis van Goethe in Weimar
Monica Soeting

Het huis van Goethe aan het Frauenplan in Weimar

Niet iedereen weet dat Johann Wolfgang von Goethe getrouwd was. Of dat hij en zijn vrouw vijf kinderen hebben gehad, van wie er maar één volwassen geworden is. In de meeste handboeken staat niets over Christiane Vulpius, zijn geliefde, die achttien jaar met hem samenwoonde eer zij in 1806 met hem trouwde. Vulpius was de dochter van een aan lagerwal geraakte ambtenaar, die een tijd in een atelier voor armlastige vrouwen gewerkt had. Ze leerden elkaar kennen in 1788, kort nadat hij van een driejarig verblijf in Italië was teruggekeerd. Hun verhouding was vertrouwelijk en sensueel. Dat maken brieven duidelijk, maar ook timmermans-rekeningen. Uit de laatste blijkt dat Goethe en Vulpius herhaaldelijk door hun bed zakten.

Dat bed stond in een groot huis aan het Frauenplan in Weimar. In 1709 had een rijke burger het gebouwd, en in 1782 kon Goethe er een deel van huren. Een

[p. 55]

half jaar eerder al had hij aan zijn adellijke vriendin Charlotte von Stein geschreven dat hij met succes over de huur had onderhandeld: ‘Adieu, beste je ziet het geluk bekommert zich om ons. De uitgang door de tuin is niet het geringste van de voordelen van deze woning.’

Goethe was in november 1778 naar Weimar gekomen om de achttienjarige hertog Carl August von Sachsen-Weimar-Eissenach als raadgever bij te staan. Voordat hij in het huis aan het Frauenplan kon intrekken, had hij bij particulieren en in een tuinhuis aan de rivier de Ilm gewoond. Aan het Frauenplan heeft hij bijna vijftig jaar gewoond, tot hij op drieëntachtig jarige leeftijd in 1832 stierf. Vulpius overleed in hetzelfde huis in 1816, eenenvijftig jaar oud. Na haar dood deed Goethe er over zijn vrouw het zwijgen toe. Haar brieven en documenten verbrandde hij.

Johann Wolfgang von Goethe. Krijttekening van Friedrich Bury, 1800.

Bedevaartsoord

Goethe en Vulpius hadden elkaar voor het eerst ontmoet toen zij hem in het park van Weimar een verzoekschrift van haar broer overhandigde. Het gezin Vulpius leefde na de dood van Christianes vader onder erbarmelijke omstandigheden en Christianes broer (die later bekendheid verwierf als auteur van Rinaldo Rinaldini) hoopte op voorspraak van Goethe een betere baan te krijgen. Niet lang daarna trok Christiane Vulpius tot grote ontsteltenis van Goethes vrienden met haar zuster en haar tante bij Goethe in. In november 1789, een maand voor de geboorte van de eerste zoon van Goethe en Vulpius, verhuisde het gezin van het Frauenplan naar de Marienstraße. Waarschijnlijk gebeurde dat op last van de hertog, die Goethe daarmee straffen wilde voor zijn sociaal onacceptabele en strikt genomen illegale gedrag. Maar toen twee jaar later het huis aan het Frauenplan te koop aangeboden werd, kreeg Goethe het als dienstwoning voor het leven toegewezen. Een grote opknapbeurt en een verbouwing volgden. ‘Ik denk voortdurend aan jou en de kleine en ga bij je langs in het huis en in de tuin en denk steeds hoe mooi alles zijn zal als ik terugkom’, schreef Goethe aan Christiane toen hij Carl August in 1792 op een veldtocht tegen het revolutionaire Frankrijk begeleidde. Maar pas in 1794 kon Goethe aan een vriend laten weten dat hij in zijn ‘kleine Stube’ aan het Frauenplan aan het werk was gegaan, en een jaar later was de renovatie pas echt klaar. Dat wil niet zeggen dat er daarna niets meer veranderd werd. Kamers en meubilair werden steeds aangepast aan Goethes groeiende verzamelingen, en de kleuren van de muren aan zijn kleurenleer. Twaalf jaar later werd het huis door de troepen van Napoleon bijna in

[p. 56]

de as gelegd. Goethe werd met de dood bedreigd, maar Vulpius redde zijn leven door zich tussen hem en de Franse soldaten te werpen. Kort daarna trouwden ze.

Na de dood van zijn vrouw, tien jaar na hun huwelijk, gaf Goethe opdracht tot een ingrijpende renovatie. Muren werden uitgebroken, er werd opnieuw behangen en de vloeren werden gereinigd en opnieuw geverfd. In 1817 trouwde August, de zoon van Goethe en Christiane. Hij trok met zijn vrouw in een deel van het huis aan het Frauenplan. Toen August in 1830 stierf, maakte Goethe zijn drie kleinkinderen tot erfgenamen. Zij zouden het huis en de tuinen erven onder voorwaarde dat ze niets zouden veranderen. Goethes verzamelingen, die intussen uit 56.000 objecten bestonden, moesten tegen een ‘billige Kapitalsumme oder Rente’ aan een openbare instelling verkocht worden.

Na Goethes dood werd het huis aan het Frauenplan al snel een bedevaartsoord. Zijn erfgenamen lieten in 1840 de openbare bezichtiging van het huis officieel verbieden. Toen Walther von Goethe in 1885 stierf, bleek uit zijn testament dat hij de nalatenschap van zijn grootvader, inclusief het huis, aan het groothertogdom had vermaakt. Op 8 augustus 1885 werd het Goethe-Nationalmuseum opgericht. Twee jaar later kon het publiek de woon- en werkkamers van Goethe en zijn vrouw weer bekijken.

Worst

Maar hoe zat het nu met het verzwijgen van Christiane Vulpius? Al tijdens Goethes leven probeerden zijn vrienden het huwelijk geheim te houden. Dat had niet alleen met Vulpius' vermeende nederige afkomst te maken. De vrouw

Christiane Vulpius. Krijttekening van Friedrich Bury, 1800.

van Goethe werd volgens Sigrid Damm, haar biografe, uit de geschiedenis weggeschreven, omdat het beeld van een gelukkig getrouwde man niet bij het achttiende-eeuwse begrip van een genie paste, en dat van een seksueel aantrekkelijke echtgenote nog minder: een genie, meende men, was een man die boven alle aardse verlangens en genoegens stond. Voelde hij iets voor een vrouw, dan fungeerde zij louter en alleen als ideaal - zij was per definitie zuiver, rein en volledig ondergeschikt. De voluptueuze, flirterige, ietwat ordinaire Vulpius voldeed in geen enkel opzicht aan het beeld van de muze, wat de adellijke Charlotte von Stein wél deed. Haar verhouding met Goethe was platonisch, ‘rein’ zoals zij en Goethe het noemden. (Hoewel de vermelding van de uitgang door de tuin in Goethes brief uit 1782 anders doet vermoeden.) Stein werd daarom met een godin ver-

[p. 57]

geleken, terwijl Vulpius als een hoer beschouwd werd. ‘Ein rundes Nichts’, noemde Caroline von Schiller haar. Schillers vriendin Bettina von Arnim vergeleek Goethes vrouw met een stuk vlees: Vulpius was een ‘Blutwurst’, zei ze, een bloedworst die ‘toll’ geworden was.

Het idee van Goethe als een boven aardse zaken verheven genie hield meer dan tweehonderd jaar stand. Vulpius werd door de mensen die van haar bestaan wisten als een aberratie beschouwd, of als een noodzakelijk kwaad. Robert Musil beschreef Vulpius als de ‘Sexualpartnerin des alternden Olympiers’, hoewel Goethe negenendertig was toen hij zijn vrouw leerde kennen, en haar zestien jaar overleefde. Thomas Mann hield het bij de vergelijking met vleeswaren. Vulpius, schreef hij, was ‘un bel pezzo di carne’ - een mooi stuk vlees.

Niet iedereen liet Vulpius links liggen. Johanna Schopenhauer, de moeder van Arthur Schopenhauer, die in 1806 na de dood van haar man naar Weimar verhuisd was, berichtte haar zoon in een brief over het huwelijk van Goethe en Vulpius. Goethe, vertelde ze, zou gezegd hebben dat men de wetten in vredestijd misachten kon, maar dat men ze in tijden van nood maar beter kon volgen. Schopenhauer liet haar zoon ook weten dat de nieuwe mevrouw Von Goethe door de ‘bessere Gesellschaft’ van Weimar gemeden werd. Daaraan zou zij niet meedoen. ‘Ik ontving haar’, schreef ze, ‘alsof ik niet wist wie ze geweest was, ik vind dat als Goethe haar zijn naam geeft, wij haar op zijn minst een kopje thee geven kunnen.’ Schopenhauer zou lange tijd de enige zijn die Christiane von Goethe ontving. Jaren later pas zou de vrouw van Goethe op voorspraak van Schopenhauer ook door andere dames uitgenodigd worden. Vriendinnen werden ze niet. Dat Christiane met veel witte wijn, zoals Schopenhauer zei, haar verdriet om Goethes omgang met andere vrouwen probeerde te verzachten, stuitte Schopenhauer tegen de borst. Maar dat verhinderde haar niet kritiek te uiten op de manier waarop Goethe en zijn zoon na haar dood over Christiane spraken, of juist niet spraken. Christianes onmatigheid, schreef ze in een brief aan de zuster van de hertogin van Kurland, ‘was misschien het gevolg van haar opvallend sterke, hevige natuur en haar lichaamsbouw. In elk geval heeft ze maar kort van haar geluk kunnen genieten en het stoort me zeer dat niemand met medelijden aan haar dood denkt, dat al het goede, dat ze toch ook had, vergeten wordt en dat men het alleen nog over haar fouten heeft, zelfs degenen voor wie ze zo goed gezorgd heeft en die haar tijdens haar leven op allerlei manieren het hof hebben gemaakt.’

Tegenwoordig is niet alleen de reputatie, maar ook de zitkamer van Christiane in ere hersteld. Met zijn planten en kanten gordijnen ziet haar vroegere vertrek er heel anders uit dan de werkkamer van Goethe, waarin alleen nuttig meubilair tentoongesteld staat.

Das Wohnhaus von Goethe

Goethes Wohnhaus

Frauenplan 1

99423 Weimar

Tel. [phone]

Openingstijden:

Zomertijd: 9.00-18.00 uur

Wintertijd: 9.00-16.00 uur

's Maandags gesloten

NB: Bezoekers moeten rekening houden met wachttijden van maximaal drie uur.

[p. 58]

Goethes Gartenhaus

Im Park an der Ilm

99423 Weimar

Tel. [phone]

Openingstijden:

Zomertijd: 9.00-18.00 uur

Wintertijd: 9.00-16.00 uur

Literatuur:

Ulrike Bergmann, Johanna Schopenhauer (Leipzig, Reclam Verlag 2002)

Sigrid Damm, Christiane und Goethe. Eine Recherche (Frankfurt am Main, Insel Verlag 1999)

Gisela Maul en Margarete Oppel (red.), Goethes Wohnhaus in Weimar (München Wenen, Carl Hanser Verlag 2000)