Biografie Bulletin. Jaargang 14

[p. 38]

Flirten met de biografie
Wat is waar in de nieuwe roman van Kees 't Hart?
Joke Linders

Ter Navolging is de naam van een begraafplaats in Scheveningen waar Betje Wolff en Aagje Deken in 1804 ter aarde werden besteld. Het is ook de titel van een roman waarin Kees 't Hart flirt met het genre van de biografie.

Een jonge onderzoeker, Vincent Gorter, de hoofdpersoon uit Ter navolging, probeert nieuwe feiten te ontdekken over Aagje Wolff en Betje Deken. 't Hart en zijn student verrichten dat onderzoek in de vorm van brieven, het genre waaraan deze schrijfsters hun roem danken. Onduidelijk is of de door Gorter ontdekte nieuwe feiten uitsluitend het product van 't Harts rijke verbeelding zijn of toch enige biografische lading hebben. Die nieuwe feiten over het beroemdste schrijversduo van Nederland liegen er niet om. De vrouwen die met De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) volgens Knuvelder zo'n ‘alleruitmuntendste’ zedenspiegel leverden, schreven pornografie, waren betrokken bij de aardappelsmokkel en bij een anti-orangistisch complot. Althans dat stelt de even ijverige als wellustige Vincent Gorter, verre nazaat van de dichter Gorter. De grondslag voor zijn vermoeden is vrij zwak. Meer dan ‘wie met pek omgaat, wordt ermee besmet’ lijkt er niet aan ten grondslag te liggen, zelfs niet als je daar, zoals Vincent Gorter doet, wetenschappelijke theorieën voor hanteert.

Om zijn hypothesen te bevestigen - ontkennen komt niet voor in het vocabulaire van deze student - wil Gorter uitzoeken wat de oorspronkelijk prinsgezinde vrouwen van 1787 tot 1796 in Trévoux in Zuid-Frankrijk deden. Hij wil ook weten bij wie ze logeerden, toen ze in de zomer van 1798 in het Friese Hattem waren, en wat ze te zoeken hadden in dat broeinest van radicaal patriottisme. Hij stelt deze vragen in het kader van een sociologisch onderzoek naar netwerken, maar het biografische gehalte ervan boeit hem minstens evenzeer, zo niet meer.

Knopen

Het materiaal dat Gorter voor zijn promotieonderzoek ter beschikking staat, is tamelijk divers. In de eerste plaats is er het dagboek van zijn vader, Jan Gorter, die in de jaren vijftig al een roman over de dames wilde schrijven. Een historische roman à la Vestdijk, waarin de twee vrouwen met behulp van sporenonderzoek tot leven moesten komen. Naast het dagboek van zijn vader uit de tijd dat hij in Trévoux vertoefde, heeft Gorter de beschikking over enige hoofdstukken uit die nooit voltooide roman. Door de resultaten van zijn vaders werk te com-

[p. 39]

bineren met de sociologische onderzoeksmethode van David Streppolt, een omstreden Amerikaanse wetenschapper die zweert bij netwerkverbindingen, de knots of knopen die mensen met elkaar verbinden, hoopt Gorter aan te tonen in welke kringen de vrouwen vertoefden. En vooral dat ze minder braaf waren dan iedereen altijd had gedacht. Juist die braafheid moet 't Hart dwars gezeten hebben, want zijn hoofdfiguur gedraagt zich als een Don Quichot die alles op alles zet om aan te tonen dat de schrijfsters niet deugden.

Daartoe gebruikt hij alle denkbare en ondenkbare middelen. Hij stort zich op en in de archieven. Hij leest brieven, plaatst oproepen met verzoeken tot inlichtingen en reist zijn onderwerp achterna. Ook besteedt hij veel aandacht aan gesprekken met mensen die zijn vader gekend hebben of op enigerlei wijze bij de vrouwen en hun nakomelingen betrokken waren. Het is een bekende biografische werkwijze, zij het dat nergens duidelijk wordt waarom de schrijfsters minder braaf zijn geweest dan hun romans suggereren. Het verband tussen Gorters vermoedens, zijn onderzoeksmethoden en de geschriften van de schrijfsters is vrij zwak.

De vorm die Kees 't Hart voor deze complexe materie koos, een roman in brieven, wijst op bewondering voor en identificatie met deze twee door de Verlichting aangeraakte auteurs. De losse, ironische toonzetting van Ter navolging onderstreept dat.

Wolff en Deken worden wel beschouwd als de meesters van het Nederlandse understatement. De opgeblazen en opgewonden brieven, sms-jes en e-mails tussen Gorter en zijn vriendin, of de reacties op de door Gorter geplaatste advertenties contrasteren nogal met die speelse toon. Zijn preoccupatie met seks en wellust getuigt meer van leegheid en doorgeschoten egocentrisme dan van lichtvoetigheid.

Een tweede verwantschap of bewondering wijst in de richting van W.F. Hermans. Ter navolging is geen sleutelroman à la Onder professoren, maar zet wel het academische circuit in een kwaad daglicht: de naijver die daar zou heersen, de warrige methodes van onderzoek en het gekonkelfoes onder collega's: ‘Als jij nu voor mijn plan of student stemt, dan steun ik jouw voorstellen en bepleit ik in de commissie dat jij het geld, de onderzoekers of de benoeming krijgt waar jij je zinnen op zette.’ Pagina's lange prietpraatbrieven sturen de deels gefingeerde en deels bestaande hoogleraren elkaar, in de hoop steun te verwerven voor hun eigen ideeën. Dat ze daar tijd voor hebben, denkt deze lezer dan.

Fictie of werkelijkheid

Een belangrijk motief in deze brievenroman is het idee dat iedereen altijd liegt. Dat zoiets in de mond gelegd wordt van een vertegenwoordiger van de postmoderne tijd, de jonge promovendus, wekt weinig verbazing. Maar als ook eerbiedwaardige wetenschappers met het grootste gemak een leugentje om bestwil hanteren, hoe zit het dan met die keurige achttiende-eeuwse dames? Het lijntje tussen waarheid en leugen wordt nog dunner als Gorter de man die de verzamelde brieven van de vrouwen uitgaf en een biografie van ze schreef, prof. dr. P.J. Buijnsters, via slinkse methodes op een zijspoor weet te manoeuvreren.

Niet alleen Gorter speelt een spel met de feiten, Kees 't Hart doet dat ook. Achterop het boek prijkt een foto van hemzelf, anno 2004, poserend voor het hek van de begraafplaats Ter Navolging.

[p. 40]

Volgens Arjan Peters in de Volkskrant van 27 februari 2004 heet die begraafplaats zo omdat het omstreeks 1800 navolging verdiende zich buiten de woonkern van Den Haag te laten begraven. Twee eeuwen later ligt hij midden in de stad.

Kees 't Hart voor het hek van begraafplaats Ter Navolging. Foto: Klaas Koppe.

Die foto heeft een signaalfunctie. Denk erom lezer. Dat wat u in dit boek aantreft, is geen verzinsel maar pure werkelijkheid. Maar welke werkelijkheid? Die van Vincent Gorter alias Kees 't Hart in zijn jonge jaren? Niet erg waarschijnlijk gezien het kinderachtige en vlerkerige gedrag van de jongeman. Of wil de auteur benadrukken dat de door hem opgediste feiten een historische grondslag hebben?

Op de achterflap van zijn essaybundel De ziekte van de bewondering liet 't Hart ooit vermelden dat hij zich niets wenst aan te trekken van het onderscheid tussen triviale, banale en hoogwaardige cultuur. Deze roman in brieven is daar het bewijs van. Alles loopt door elkaar, parodie, pornografie, degelijke Vestdijkiaanse romankunst, sleutelachtige en vileine uitlatingen over de beoefenaars der wetenschap. Aan het eind van Ter navolging voert 't Hart zichzelf op als journalist, met een stuk dat in november 2002 in De Groene Amsterdammer gestaan zou hebben. In het bewuste artikel verslaat hij de reünie van nazaten van de achttiende-eeuwse schrijfsters op de begraafplaats in Scheveningen, waarvan in de roman voortdurend sprake was.

Andere tekenen van echtheid zijn de passages waarin de gemeente Den Haag doende is een herdenkingsbijeenkomst te organiseren naar aanleiding van de tweehonderdste sterfdag van Wolff en Deken. De op zichzelf al twijfelachtige plannen worden nog gekker door de geschetste gang van zaken. Het eigenbelang en de ijdelheid van de burgemeester, die kans ziet Hare Majesteit voor zijn karretje te spannen; het pleidooi om de jeugd meer bij cultuur en literatuur te betrekken door een popgroep op die bijeenkomst te laten spelen en een schrijfwedstrijd te organiseren; de samenwerking met commerciële organisaties als het casino. Het ene idee is nog wilder dan het andere, maar iedereen die wel eens in zo'n commissie heeft gezeten, weet dat ze ook werkelijk voorgesteld worden.

Wie door dat alles geneigd is de romanschrijver op zijn woord te geloven, wordt een halt toegeroepen door het credo van Gorters vader die betoogde dat de geschiedenis er is om bedacht te worden. Dit uitgangspunt stelde hem in staat personen en namen toe te voegen aan lijsten waarop hij die graag gezien zou hebben. Zijn zoon durft vijftig jaar later eenzelfde aanpak te hanteren in een Fries archief. Wat moet de lezer nu geloven? Dat het hier om werkelijkheid gaat of om fictie?

Feiten

Als een biografie nieuwe feiten boven tafel haalt, wordt dat doorgaans zeer toegejuicht. In die zin zou Ter navolging een geslaagde biografie kunnen

[p. 41]

zijn, omdat zowel Vincent Gorter als Kees 't Hart hun uiterste best doen nieuw materiaal over Wolff en Deken te presenteren. Maar helaas berusten die nieuwe feiten zelden of nooit op concrete bronnen. 't Hart neemt nergens de moeite om zijn bronnen te verantwoorden. Zijn hoofdpersonage hanteert een onderzoeksmethode waarin wetenschap wedijvert met roddel en achterklap. En waar bronnen in de tekst worden genoemd (Dapper Vrouwenleven van Hendrika Ghijssen of de biografie van Buijnsters) blijft onduidelijk wat 't Hart en Gorter daaraan ontleenden. De nieuwe feiten over Gorters mogelijke nazaatschap van Caroline Victoire Ravanel, gezelschapsdame van kennissen van Wolff en Deken uit de tijd dat ze in Beverwijk woonden, zijn al net zo speculatief en flauw als zijn verwantschap met Herman Gorter.

Precies zoals Wolff en Deken met hun romans beoogden, levert Ter navolging aardige anekdotes op over het dagelijks leven aan het eind van de achttiende eeuw: het gebrek aan hygiëne, het reizen per koets, de kleinzielige tijdgeest, de bloederige massamoorden in het revolutionaire Frankrijk en nog veel meer. Maar veel duidelijkheid over hoe het zat met de orangisten, de patriottisten en het Pruisische leger verschaft Ter navolging niet. De scabreuze mailtjes van Gorter en zijn gekonkelfoes met feiten maken de verwarring over wat er eind achttiende eeuw gebeurde, alleen maar groter. Als de schrijfsters in 1797 vanuit het schilderachtige Trévoux terugkeren naar Den Haag, waar ze een pensioen voor Wolff denken te kunnen incasseren, zijn ze vrijwel bankroet en erg teleurgesteld in wat de Verlichting hun heeft gebracht. Ook daarover komt de lezer weinig aan de weet. Wat voor mensen waren ze, door wie of wat lieten ze zich inspireren? Hadden ze nu wel of geen lesbische verhouding? Ter navolging levert geen antwoorden, omdat 't Hart in de eerste plaats geboeid was door het fenomeen van de leuke jonge student die de vloer aanveegt met reputaties. Wolff en Deken blijven schimmige figuren die misschien, vermoedelijk, waarschijnlijk omgang hebben gehad met orangisten, patriottisten en schuinsmarcheerders.

De ordening van de verhaalstof schiet zowel voor een biografie als voor een roman tekort, doordat de genealogische kwesties, de netwerkverbindingen en de liefdesperikelen van Gorter het leven en welzijn van de vrouwen overschaduwen. Die verwarring wordt groter doordat het verhaal het ene moment in het postmoderne tijdperk speelt, en het andere moment in de jaren vijftig van de twintigste eeuw of aan het einde van de achttiende eeuw. Als vie romancée zal Ter navolging de geschiedenis evenmin in kunnen gaan, omdat er zoveel levens tegelijk op het spel staan. Behalve dat van de omstreden schrijfsters raakt de lezer vertrouwd met de amoureuze uitspattingen van Gorter, de moeilijkheden van zijn vader en de ellende van de dames en heren professoren.

De combinatie van historische, biografische en literaire invalshoeken hebben een boek opgeleverd dat tegelijkertijd virtuoos is en verwarrend, amusant en irritant, saai en opwindend. Als de auteur niet kon kiezen, wat moet de lezer dan?

Kees 't Hart, Ter navolging (Amsterdam, Querido 2004)