Biografie Bulletin. Jaargang 14

[p. 29]

De voetnoot als antwoord
De problemen van de biograaf van Karel van het Reve
Martijn Meijer

De biografie van Karel van het Reve door Ger Verrips werd over het algemeen kritisch besproken. Dat ligt voor een deel aan het onderwerp: Van het Reve had veel aanhangers die nauwelijks kritiek op hem verdragen. Maar ook de stijl, compositie en argumentatie van de biograaf zijn debet aan de slechte ontvangst. Bovendien stond zijn eigen verleden hem in de weg.

Toen Karel van het Reve in 1999 overleed, stuurden tientallen lezers condoleances aan de weduwe en kinderen van de schrijver. Een van die lezers schreef: ‘Anders dan bij de dood van andere gewaardeerde schrijvers heb ik nu het gevoel dat ik ook een persoonlijk verlies geleden heb.’ Hoe terughoudend Van het Reve in de omgang ook was, zijn lezers is hij altijd zeer nabij geweest. Misschien door de persoonlijke toon van zijn essays: als je Van het Reve leest, heb je soms de indruk dat je hem hoort praten. Vanaf de jaren zestig had hij een enorme invloed op het intellectuele leven in ons land. Zijn gezond verstand, zijn ironie, zijn respect voor de feiten, zijn ‘lessen in zindelijk denken’ (zoals Wouter van Oorschot het uitdrukte) hebben generaties van journalisten, schrijvers en academici gevormd. Vijanden creëerde hij ook met zijn polemische, soms pesterige artikelen, maar minstens zo fanatiek waren zijn medestanders; sommigen raakten werkelijk in de ban van zijn nuchtere, gespeeld naïeve manier van denken. Tot op vandaag bestaan er aanhangers van ‘Karel’ die in discussies over, laten we zeggen, de vraag of de armen steeds armer worden en de rijken steeds rijker, met triomfantelijk genoegen aanhalen wat de meester daarover gezegd heeft in Uren met Henk Broekhuis.

Verwonderlijk is het daarom niet dat de biografie van Karel van het Reve, Denkbeelden uit een dubbelleven, geschreven door Ger Verrips, bijzonder kritisch ontvangen werd. Het boek is ‘voor een belangrijk deel mislukt’, schreef Arjen Fortuin in NRC Handelsblad. Andere kranten oordeelden ongeveer gelijk. Ook in kringen van slavisten en onder voormalige vrienden en kennissen van Van het Reve bestaat ontevredenheid over het werk van Verrips. Natuurlijk doet een biograaf het nooit helemaal goed, zeker bij een figuur als Van het Reve die nog sterk leeft in de herinnering: iedereen koestert zijn eigen opvattingen over hem, terwijl de biograaf zo eigenwijs is een eigen visie naar voren te brengen. Aan de andere kant, als er zoveel kritiek klinkt moet er wel iets aan de hand zijn. En dat is ook zo. Op elk niveau van deze biografie zijn er ernsti-

[p. 30]

ge gebreken aan te wijzen: de compositie en de stijl, het onderzoek en de weergave van de bronnen, de interpretatie en de argumentatie.

De verleiding is groot om veel te citeren als je over Van het Reve schrijft en bovendien je eigen stilistische kwaliteiten ver achterblijven bij de zijne. Ik geef een voorbeeld van Verrips' schrijfkunst. ‘In 1947 werd zowel de opschepperige maar ook thuis als schrijver niet hoog aangeschreven Gerard Vanter als diens oudste zoon Karel met zijn literaire ambities verrast door het verschijnen en de enthousiaste publieke ontvangst van De Avonden, [...]’ (‘Gerard Vanter’ was het pseudoniem van vader Van het Reve.) En een tweede voorbeeld: ‘Hij had al eerder [...] voor een opzienbarende wereldprimeur gezorgd door de vrije wereld op de hoogte te stellen van de in het door Duitsland bezette Europa unieke algemene staking tegen de jodenvervolging in Amsterdam en omstreken.’ In één zin reizen we van de vrije wereld, via Duitsland en Europa, naar Amsterdam en omstreken. Wat de auteur wil zeggen zijn we ondertussen vergeten.

Er zijn veel van zulke voorbeelden te geven. Kortom, Ger Verrips kan niet schrijven. Daarom citeert hij overvloedig; ik schat dat gedurende driekwart van zijn boek anderen aan het woord zijn. Het resultaat is in feite geen biografie, maar een collage van teksten, die allemaal lang niet even relevant zijn. De volgende biograaf die zich aan het leven van Van het Reve waagt, kan er zijn voordeel mee doen.

Metafysische onrust

Waarvoor zou je het citaat in een biografie inzetten? Om je beweringen te ondersteunen, om je visie te illustreren, en een enkele keer omdat de geciteerde bron iets zo mooi verwoordt dat het zonde zou zijn te parafraseren. Maar Verrips beweert zelf nauwelijks, hij laat de geciteerde bronnen het werk doen. Als het bijvoorbeeld gaat over het jaar dat Karel van het Reve in Moskou doorbracht als correspondent van Het Parool (1967-1968), dan is het de geciteerde Jan Bezemer die het antwoord geeft op de vraag waarom juist Van het Reve aansluiting vond bij dissidenten als Andrej Amalrik: ‘[...] zijn losmaking van het marxisme in de jaren '40 [heeft] hem geholpen contact te leggen met de Russische intellectuelen die zich in de jaren '60 ook aan het losmaken waren van het communistische geloof waarin ze waren opgegroeid.’

Verrips heeft trouwens voor zijn hoofdstuk over Moskou alleen met die buitenlandse correspondenten gesproken met wie Van het Reve destijds omging. Met niet één van de voormalige dissidenten heeft hij gesproken, met niet één van zijn Russische kennissen; dat blijkt tenminste nergens. Terwijl juist die dissidenten hadden kunnen uitleggen waarom Van het Reve als eerste buitenlander het belang van deze verzetsbeweging zo goed aanvoelde. Wel laat Verrips, zonder commentaar te geven, correspondent Henk Kouwenhoven (die voor de regionale dagbladen schreef) beweren dat ze daar zo vaak over religie spraken en dat er een ‘metafysische onrust’ in Van het Reve heerste, een ‘hang naar het eeuwige, bestendige’. Hoe kun je als biograaf zo'n onwaarschijnlijke uitspraak zomaar noteren, als je weet dat Van het Reve religie maar onzin vond, zelfs een groot essay wijdde aan wat er niet aan deugde? Dat Verrips weinig affiniteit heeft met de rationalistische, ironische houding van Van het Reve blijkt op meer plaatsen in het boek, zeker als het geloof in het geding is.

[p. 31]

De citeerdrift van de biograaf kan het symptoom zijn van twee aandoeningen: onzekerheid of luiheid, of een combinatie van de twee. Biografen die zeker zijn van zichzelf, gaan op een bepaald moment boven het verzamelde materiaal staan, stellen hun blik scherp en beginnen het levensverhaal in hun eigen woorden na te vertellen, hier en daar een citaat als stut gebruikend. Wat zij allemaal gelezen hebben en gehoord, is verteerd voordat ze aan het schrijven gaan. Ook al zullen ze nooit zo scherp schrijven als de schrijvers die zij bestuderen, zij nemen het heft in handen en voeren het hoogste woord, zodat ze van notulist tot biograaf promoveren. Verrips heeft die promotie niet gemaakt. Hij heeft vijf jaar aan zijn biografie gewerkt, hard gewerkt neem ik aan. Het zal dus onzekerheid zijn geweest die hem parten speelde. Ondanks zijn staat van dienst (Verrips schreef onder meer de geschiedenis van de CPN en een biografie van Albert Camus) is hij tegen zijn taak niet opgewassen geweest.

Ontucht

Juist niet citeren als dat wel moet, ook daar maakt Verrips zich schuldig aan. Hij presenteert in zijn boek een onthulling: de ‘ontucht’ waarvan de twaalfjarige Gerard (van het) Reve het slachtoffer werd tijdens een pionierskamp op de Veluwe voor de bolsjewistische jeugd. Een van de begeleiders werd in 1935 gearresteerd en beschuldigd van ‘ontuchtelijke handelingen’ met meisjes en jongens beneden de zestien jaar. Enkele kinderen van het kamp werden ondervraagd, ook ‘Gerardje’ die met de man in een tentje had geslapen. Het procesverbaal van de zedenpolitie bevat onder meer een verslag van het verhoor dat de jongen onderging. Verrips: ‘Na beschrijvingen van wat zich in het kinderkamp te Hierden tussen de verdachte en hem had voorgedaan, liet Gerard tenslotte weten: “Wegens schaamte heb ik het voorgevallene niet aan mijn ouders [...] durven zeggen.”’

Wat er is voorgevallen laat Verrips in het midden, daarmee de suggestie wekkend dat het wel een ernstig geval van ontucht zal zijn geweest. Daarom bracht Het Parool het in mei dit jaar als nieuwsbericht, met de kop ‘Reve was slachtoffer van ontucht’. Er bestaat echter een goede reden om aan de ernst van de zaak te twijfelen - een reden die de biograaf niet noemt. Reve zelf heeft namelijk te kennen gegeven dat de gebeurtenissen geen enkele nadelige invloed op hem hebben gehad. Verrips had uit De nadagen van Gerard Reve kunnen citeren, een boekje van de journalist Ad Fransen. Een ‘onschuldige “aanranding”’, zo noemt Reve het daar. Navraag leert trouwens dat de kampbegeleider overleden is. Het kan zijn dat Verrips diens familie heeft willen sparen door zijn naam niet prijs te geven en de details te verzwijgen. Dat lijkt wat al te fijngevoelig voor een zaak die zeventig jaar oud is.

Familieziekte

Verrips verwijst haast nooit naar boeken van de broer, Gerard Reve, terwijl daar toch heel veel waardevolle informatie in te vinden is. Je zou kunnen zeggen dat Verrips een blinde vlek heeft voor Gerard; de problematische relatie tussen de broers komt in ieder geval niet uit de verf. Als Verrips iets beweert over Gerard Reve, dan is het vaak half waar of zelfs helemaal niet waar. Hierboven citeerde ik de bewering van Verrips dat vader en broer Van het Reve ‘verrast’ waren door het verschijnen van De Avonden, terwijl bekend is dat de jonge auteur er al maanden van tevoren uit

[p. 32]

Karel van het Reve. Foto: Gerrit Serné.

voorlas aan familie en vrienden.

Een ander voorbeeld. Karel van het Reve ‘heeft weinig begrip en inlevingsvermogen getoond voor de door afgunst en wanhoop getormenteerde broer’, schrijft Verrips terecht. Een voorbeeld is Karels bespotting van zijn broer tijdens het ‘schrijversprotest’ van 1962, waarbij schrijvers opkwamen voor hun recht op meer inkomen uit de opbrengst van hun werk. Gerard steunde de actie, maar Karel, die een hooglerarensalaris had, schreef er een satirisch artikel over waarin hij een ‘mogelijk ironisch bedoelde, maar bij anderen denigrerend overkomende toon [...] tegen zijn broer Gerard aansloeg’. Gerard heeft dat Karel nooit kunnen vergeven. Desondanks, zegt Verrips, heeft hij er ‘publiekelijk over gezwegen’. Dat is dus niet waar: in Op weg naar het einde (‘Brief uit schrijversland’) wijt Gerard Reve de bemoeienis van zijn geleerde broer met het schrijversprotest aan een ‘familieziekte’, de ‘Van het Reve hoogmoed, die zich vooral uit in de neiging, paradoksale en aanstootgevende uitspraken te doen’.

Veel meer aandacht is er in het boek voor de verhouding van Van het Reve tot het communisme en zijn geloofsafval, vermoedelijk omdat dat ook het verhaal van de biograaf zelf is. Verrips verliet in 1975 de CPN, na twintig jaar actief lid te zijn geweest, en werkte in de jaren zestig als redacteur van De Waarheid. Verrips brak met het ‘geloof der kameraden’, maar of hij daar zo radicaal in was als Van het Reve, is de vraag. Verrips merkt bijvoorbeeld op, als hij schrijft dat Van het Reve nooit lid is geweest van de CPN omdat hij onafhankelijk wilde blijven: ‘Een wat vooringenomen kijk op de vele mensen die zich, om iets te kunnen bereiken, wel ergens bij aansluiten zonder hun eigen standpunten prijs te geven en zich een mening te laten voorschrijven’. Hier doelt Verrips waarschijnlijk op zichzelf. Het is jammer dat hij nergens zijn eigen positie expliciteert, zíjn verhouding tot het verleden.

Het kernidee van de biografie is het ‘dubbelleven’ dat Van het Reve zou hebben geleid. Aan de ene kant was er het partijgetrouwe gezin en de jeugdbeweging, aan de andere kant de vijandige buitenwereld. Naarmate de jonge Karel opgroeit, begint die buitenwereld binnen te sijpelen. Op het Vossius Gymnasium voelt hij zich aanvankelijk een buitenbeentje. Hij beseft dat hij in culturele armoede is opgegroeid en dat hij hard zal moeten werken om een intellectueel en een schrijver te worden. Al snel heeft hij een vriendenclub om zich heen verzameld, jongens en meisjes uit verschillende milieus die een literaire belangstelling delen. Als de oorlog uitbreekt valt het gezin uit elkaar; vader Van het Reve moet onderduiken en Karel raakt betrokken bij het verzet. Na de oorlog voltooit hij zijn studie in de Russische taal en letterkunde, maakt zijn eerste reis naar Moskou en promoveert in 1954. Door zijn intense belangstelling voor de realiteit van het

[p. 33]

Russische leven ziet hij steeds beter hoe ver de propaganda van de Sovjetautoriteiten daarvan verwijderd is.

Zijn breuk met het communisme, zo rond 1953, betekent het afscheid van het dubbelleven en het begin van een strijd tegen de leugens en voor de nuchtere feiten. In die zin is de titel van de biografie wat ongelukkig gekozen, omdat hij slechts voor de eerste tweeëndertig jaar van het leven van Van het Reve opgaat. Of misschien gaat de titel helemaal niet op? Als je een dubbelleven leidt, doe je je in het ene leven heel anders voor dan in het andere. In die zin heeft Van het Reve nooit een dubbelleven geleid. Hij heeft zijn opvattingen immers nooit verloochend.

Woede

De hamvraag blijft waar de felheid van Karel van het Reve vandaan kwam, de woede waarmee hij vanaf 1953 de leer en praktijk van het communisme zou bestrijden. Verrips weet zelf hierop geen antwoord te formuleren. Elsbeth Etty heeft er in NRC Handelsblad op gewezen dat het antwoord in een voetnoot van de biografie verstopt zit. In een brief uit de jaren zeventig aan Truus Struik herinnert Van het Reve haar aan een in 1938 verschenen boek van haar echtgenoot, waarin deze de schijnprocessen van Stalin verdedigd had. De argumenten die Anton Struik aanvoerde waren ‘allemaal gelogen’, schrijft Van het Reve. ‘Wie zo schrijft maakt zich schuldig aan het goedpraten van gruwelijke misdaden. Want het beschuldigen van mensen van dingen die zij niet gedaan hebben en hen dan na een schijnproces ter dood brengen noem ik een gruwelijke misdaad. En Anton Struik heeft die processen toegejuicht. Ik trouwens ook.’

Die drie woorden, ‘ik trouwens ook’, verklaren veel. Hij was kwaad op zichzelf. Etty: ‘Zijn morele en intellectuele fout moest worden goedgemaakt, zoveel is duidelijk.’ De woede van Karel van het Reve is door de hele biografie impliciet aanwezig. Verrips maakt haar niet expliciet. Misschien omdat hijzelf met dat probleem, zijn verleden als gelovig communist, nog niet in het reine is gekomen.

Ger Verrips, Denkbeelden uit een dubbelleven. Biografie van Karel van het Reve (Amsterdam, De Arbeiderspers 2004)